Griekenland staat in brand. Het goede nieuws is dat onze dochter uit Athene deze weken veilig bij ons op bezoek is. Het slechte nieuws is er velerlei. Gemakshalve delen we het op in klein en groot leed. Maar kun je het klein leed noemen als de Griekse moeder van mijn dochters vriend de olijfbomen in vlammen zag opgaan die nog door haar vader waren geplant? Je kunt wel meteen nieuwe bomen planten, maar ecoloog Marten Scheffer maakte nog weer eens duidelijk dat kleine bomen het niet gaan redden als we de kantelpunten voorbij zijn, en dat grote bomen een eeuw nodig hebben om hun formaat te bereiken.
In deze omstandigheden is het bizar om vakantie te vieren en zelfs om Plato te lezen. In Timaeus laat hij een Egyptische priester uitleggen dat de Grieken nu eenmaal last hebben van overstromingen en branden, maar dat ze er ook steeds weer bovenop komen. 'Wat wil je daarmee suggereren? Soms dat die Griekse boeren nu even Plato moeten lezen?', klonk het hier bij de koffie. Nee, ik besef dat ik met deze blogs van alles suggereer, maar nooit hard kan maken dat Plato lezen onmisbaar is. Zoals gezegd, deze blogs laten zich inspireren door overbodige zaken en delen in die overbodigheid.
Plato is nu ook niet bepaald een type dat aanspreekbaar is op de opvattingen die je bij hem tegenkomt. Die Egyptische priester heeft iets tegen de Atheense politicus en dichter Solon gezegd, althans volgens Kritias, die dit weer heeft verteld op negentigjarige leeftijd toen zijn kleinzoon, ook Kritias geheten, er als tienjarige bij zat. Niet bij Plato, maar bij zijn overleden leermeester Socrates. Socrates is overigens zelf nauwelijks aan het woord in Timaeus. Na de inleiding van Kritias is het woord aan natuurfilosoof Timaeus, met wie we in schimmige natuurwetenschappelijke theorieën en vage uiteenzettingen over chora terechtkomen, een soort ontvangstplaats voor stemmen of ideeën die zweeft tussen fictie en non-fictie.
In een eerdere blog over Timaeus legde ik een verband met het stemmen. Je kunt soms niet precies zeggen of iets feitelijk waar is, en ook niet precies herinneren wat er gezegd was. Maar je kunt er je stem aan geven. Het is echter de vraag wat er van die stemmen overblijft wanneer de natuur en de tijd, nog een handje geholpen door de filosofie en literatuur, hun ruïneuze werk doen. We zijn op afstand getuige van een soort theater of muziekstuk waarin we de stemmen horen uitwoeden. Uitwoeden lijkt een gebaar van machteloosheid zeker ook tegen de achtergrond van de branden in Griekenland.
Kan ik nu een of twee stapjes extra zetten? Waarom blijf ik af en toe Timaeus lezen, wat verwacht ik ervan? Welnu, misschien wel precies dit, meer helderheid over de vraag hoe de mensheid kan leven met verhalen over ondergang en verlies. Enerzijds slaat het denken de richting in van de levenskracht en de memoria. Was mich nicht umbringt... Deze richting komen we zeker ook tegen in Timaeus. De Egyptische priester zegt tegen de wijze Solon dat Egypte zijn geheugen heeft opgestald in de gebouwen, maar dat kan ook omdat Egypte niet wordt bedreigd door het vuur en water van boven. De Nijl schenkt het water en het leven met fijne regelmaat van onderen. De Atheners, zo zegt de Egyptische priester, hebben ooit, negenduizend jaar eerder, moeten strijden tegen het machtige Atlantis, maar zijn na de ondergang van Atlantis sterk uit de strijd gekomen en overheersen de bewoonde wereld.
Anderzijds kon ook Athene niet leunen op een vooruitgangsmythe à la Bregman. Plato kon zich de nederlaag van Athene tegen Sparta herinneren, en in zijn tijd waren de magnifieke beschrijvingen van geschiedschrijver Thucydides al beschikbaar waar je niet altijd vrolijk van wordt (bekend is nu vooral weer de beschrijving van de pest, lekker actueel ook weer als je door Athene loopt). Kortom, deel van de geschiedenis zal altijd de herinnering aan verlies en verzwakking zijn. Als je vervolgens zegt dat je die herinnering wil dempen omdat die ontmoedigend werkt, zoals genoemde ecoloog Scheffer zegt, dan boet je in op de betrouwbaarheid van je hele verhaal.
Misschien moet je zo ver gaan om de hele geschiedenis niet alleen in het teken te stellen van de levenskracht, de regeneratie en renaissance. Wanneer we ons ten doel stellen mensen te boeien en te bemoedigen, krijgt elk verhaal, zelfs het meest objectieve, iets van Scheherazade en Boccaccio. We wachten af tot het weer even beter gaat en vertellen elkaar verhaaltjes omdat dat nu eenmaal in onze natuur ligt, zoals de eksters die in onze boom zonder duidelijk doel tegen elkaar kwetteren en piepen.
Na het verhaal van Kritias legt Socrates een bruggetje naar Timaeus, waarin hij zoals gebruikelijk bij Socrates de vraag naar de waarheid aan de orde stelt. Maar je kunt Timaeus misschien ook wel lezen als vervolg op een gesprek over de staatsinrichting. Alleen al die volgorde is interessant. Logischer zou het zijn om te starten met onderzoek, vervolgens te kijken naar de voorgeschiedenis met behulp van de memoria, en dan conclusies te trekken over de staatsinrichting. Deels is de volgorde van Timaeus wel begrijpelijk, omdat Kritias niet meer dan een inleiding geeft, en van plan is om na de rede van Timaeus pas zijn eigenlijke betoog over de staatsinrichting te houden (waarvan het niet meer komt). Maar omdat die inleiding doorgaat op de staatsinrichting, kunnen we verwachten dat er in de politieke theorie van Socrates (zoals bijvoorbeeld uiteengezet in Politeia) een probleem opduikt waarvoor Kritias en Timaeus een oplossing zoeken.
Welnu, dat probleem verwoordt Socrates voorafgaande aan het verhaal van Kritias als volgt:
'Luistert dan nu, om voort te gaan met die staatsregeling die we uiteengezet hebben, welke ongeveer mijn indruk ten aanzien daarvan is. Ik stel me voor dat deze indruk zowat dezelfde is als die van een man die, bij het aanschouwen van schone levende wezens - geschilderd of werkelijk levend, maar onbeweeglijk - graag zou zien dat ze zich bewogen, en dat ze zich om strijd gingen inspannen voor oefeningen die bij hun lichamen lijken te passen.' (19b, vert. De Win)
Het gaat dus om de beweeglijkheid. (De Griekse uitdrukking van 'onbeweeglijk' luidt hier ἀληθινῶς ἡσυχίαν δὲ ἄγοντα, letterlijk: 'in waarheid rust houdend'.) Die beweeglijkheid ontbreekt in de theorie van Socrates, met name over de betekenis van de wachters (bewakers) die tegelijk vurig (θυμοειδῆ) en filosofisch moeten zijn. Daaruit vloeide het probleem van de opvoeding voort, dat Socrates oplost door de wachters uit de sfeer van het huwelijk en gezin te halen, en door de kinderen van de goeden wel op te voeden, en de anderen op de reservebank te zetten, zodat je hen kunt inzetten wanneer blijkt dat ze dat verdienen. Alles perfect geregeld dus, maar misschien iets te perfect.
Je weet pas of een politieke orde goed is wanneer je inzicht hebt in de beweeglijkheid ervan. Dat lijkt me een belangrijke, zo niet beslissende actuele kwestie. Het klimaatrapport is verschenen, er zal strijd geleverd moeten worden, zo niet bij de aanpak van de problemen op lange termijn, dan toch zeker bij het blussen van de branden en hulp aan de slachtoffers. De kritiek van Plato op de democratie is bekend, maar zijn punt is hier ietwat anders. Of je nu een democratie hebt of een andere vorm, of je nu moedig bent en over wijsheid beschikt, allemaal prima, maar hoe zit het met de beweeglijkheid?
Moeten we Timaeus lezen als een oproep tot actie? Zou kunnen, maar het kan zeker ook om een test gaan, gezien ook het vervolg, de rede van Socrates waarin het om de waarheidsvinding gaat. Hoe actueel ook deze verknoping is, zou je al kunnen zien bij bijvoorbeeld de filosofen Foucault en Agamben. Ze geven tal van theorieën en diagnoses, maar laten de vraag van de waarheid niet vallen. Agamben geeft aan jongeren zelfs het advies om van de waarheid te getuigen in deze tijd waarin fakenews en ander mediaspektakel de politiek in hun greep houden. Van de waarheid getuigen in een strijdsituatie, dat is vast wel de inhoud van een oproep, maar vooral ook - en daar gaat het hier om - een beweging van het denken, een poging om het denken in beweging te krijgen, zodanig te provoceren dat het geen rust meer houdt maar in beweging wordt gebracht.
Misschien hebben we nu een stap gezet, ik hoop het. Eerst las ik het verhaal over de Egyptische priester als een oproep tot herinnering, een aanmoediging aan de Grieken om zich beter te bekommeren om hun geheugen. Wat we daar nu aan kunnen toevoegen is dat deze oproep moet worden begrepen binnen een poging om onze politieke idealen in beweging te brengen, door ze in een situatie van strijd te brengen. Athene is een dominante wereldmacht ten tijde van Socrates, maar heeft ook zojuist een moeizame pijnlijke oorlog tegen Sparta verloren. Het zal dus zijn idealen opnieuw tegen het licht moeten houden.
Moed en wijsheid, een perfecte opvoeding, aangevuld met meritocratie, allemaal leuk en aardig, maar het probleem dat Kritias aankaart is dat ons geheugen tekort schiet. De Grieken kunnen er dus niet op vertrouwen dat je na een reset alles op een nieuw fundament kunt opbouwen volgens je idealen. Je moet je geheugen in al zijn gebrekkigheid inschakelen.
Kritias bedenkt hiervoor een slimme oplossing. Hij gaat terug naar de tijd dat hij tien was, en zijn geheugen nog goed. Toen hoorde hij het verhaal van zijn opa over de Egyptische priester. Of dat verhaal nu waar is of niet, je kunt het zien als een oefening om het geheugen in te schakelen, daarbij rekening houdend met je beperkingen.
Zo schakel ik tegenwoordig mijn dochter in. Zij probeert me Nieuwgrieks te leren door dat met mij te praten. Ik vergeet steeds alle woorden, beland in een toestand van afasie, wanhoop en aporie. Maar mijn dochter is geduldig, en beschikt over de juiste dosis leedvermaak die een leraar nodig heeft om plezier aan het leren te beleven. En zo word ik een beetje van mijn rust (ἡσυχία) beroofd, en krijg ik een kleine dosis beweeglijkheid toegediend.
Let op, het gaat niet alleen om geheugentraining en gebruik maken van je sterke kanten. Het gaat zeker ook om rekening houden met je beperkingen, om het weten dat je dingen niet (meer) weet, om de begrensdheid van de memoria die weer volgende vragen oproept en ons bij een volgende blog bij Timaeus en chora zal brengen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten