We hebben het over Hölderlin gehad, via de ogen van Agamben ook, en vast ook al wel over zijn poging om de waanzin van Hölderlin in de sfeer van de komedie te trekken. Niet dat Hölderlin komedies heeft geschreven (bij mijn weten), maar hij spreekt wel over zijn tragedies in termen van 'verheven spot'. Enfin, de precieze bewoordingen vindt u in het boek van Agamben.
Waar ik het met u over wil hebben is niet de interpretatie of de juistheid daarvan. Dat vind ik meer iets voor de godsdienst, de idee alleen al dat teksten een heilige boodschap bevatten waar we voortdurend voor moeten buigen. Ook niet over de gerechtigdheid om Hölderlins waanzin te duiden - of dat althans te suggereren - als komedie, want dat is aan de rechter. En zo schuiven we van het ene naar het andere domein, waarvan het theater niet het minste is. De komedie volgde bij de oude Grieken op de tragedie, voor ons gevoel misschien om de zaak even af te blussen, om even bij te komen en zo de kracht te herwinnen om de tragische kanten van het leven onder ogen te zien.
Het doet altijd geforceerd aan om je - zoals bijvoorbeeld Nietzsche - tegenover de tragedie op de komedie te beroepen. We verdenken hem ervan dat hij deze gedachte inzette voor zijn persoonlijke afrekeningen, met name met Schopenhauer. Geforceerd is misschien niet de komedie - ja, die ook, overigens - maar de filosoof die het voor de zwakkere tweelingbroer opneemt, er meteen weer een loodzware boodschap onder hangend (das größte Schwergewicht, de ewige Wiederkehr), zodat iedereen begrijpt dat we die stellingname voor de komedie ook weer niet te serieus moeten nemen.
Agamben gaat op zijn manier wel de kant op van het serieus nemen van de komedie, en verkiest om die reden de harlekijnen Pulcinella en Pinocchio boven Zarathoestra. In een recente opmerking stelt hij zelfs dat de komedie 'meer waar' is dan de tragedie:
'Van José Bergamín en de andere filosofen van wie ik houd [heb ik geleerd] dat de komedie meer waar (piú vera) is dan de tragedie en de onschuld dieper dan de schuld. Van vorst Siddharta dat er schuldige handelingen bestaan - het karman - maar niet het subject - het atman - aan wie het wordt toegerekend. Van Elsa dat, als jezelf reserveloos toevertrouwt aan fictie, alles werkelijk wordt.' (Quel che ho visto, udito, appreso, Turijn, 2022, p.33)
Komedie heeft dus te maken met onschuld en met fictie, maar weer op zo'n manier dat hun tegendelen ertoe blijven doen. De tragedie mag dan minder waar zijn, ze is niet onwaar. Schuld blijft bestaan, maar heeft betrekking op handelingen, en werkelijkheid is zelfs zo belangrijk dat fictie erin lijkt om te slaan. Je kunt lang peinzen over deze merkwaardige samenhang, maar ik vat ze op als korte hernemingen van wat Agamben eerder uitvoeriger heeft overdacht, en wat ik heb beblogd.
Hier wil ik me beperken tot het betrekken van deze gedachte - dat de komedie meer waar is dan de tragedie - op mijn intellectuele geschiedenis en op de situatie in de wereld. Ook weer niet in extenso, maar met een of twee gedachten, 'ideeën' of ideetjes. Om met dat laatste te beginnen, het komt wel erg schandaleus, zo niet misplaatst, over om de waarheid van de komedie naar voren te schuiven nu we net de vreselijke aardbeving achter de rug hebben. Ik moet denken aan Agambens lofprijzing op Leibniz, die in zijn tijd door Voltaire in Candide op de korrel werd genomen na de aardbeving in Lissabon van 1755. Misplaatst, zo dacht ik ook altijd, om dan zoals Leibniz te zeggen dat deze wereld de beste van alle mogelijke werelden is.
Toch is het juist Candide dat ons te denken zou kunnen geven. Waarom zet Voltaire zijn kritiek op Leibniz uiteen in een satire? Bewijst dat niet beter dan wat ook de waarheid of minstens de overtuigingskracht van de komedie? Nu zit in deze en andere satires wel een sterk opvoedend aspect. Candide, een optimistische jongeling, leert geleidelijk inzien dat het leven vol armoede en ellende zit. Maar goed, je zou ook dit leerproces kunnen zien als iets wat mogelijk is dankzij de open geest van de optimistische jongeling. Ook is hier de limiet al gegeven. Candide zal evenals zijn auteur zelf nooit tot diepere inzichten komen dan zijn auteur. Het leven is een en al ellende, en dat is het dan. De waarheid ligt in essentie buiten de literatuur, en deze is een retorisch middel om die buitenliteraire waarheid te verwoorden.
Anders is het gesteld met de tegenstelling tragedie-komedie. De tragedie bevat een waarheid die niet buiten die tragedie ligt, en waarbij die poëtische vorm alleen maar uiterlijk is, maar is zelf de vorm van het inzicht. Zeker, we weten dat het altijd verkeerd is om hoogmoedig te zijn, maar je snapt best dat de stad Thebe zwaar te lijden heeft onder de pest, en dan moet je een beetje lef en ambitie hebben, nietwaar. Die buiten-literaire waarheid heeft dan ineens weinig betekenis, je laat je met Oedipous mee lokken in het net dat zich langzaam om hem sluit. Uiteindelijk leidt dit niet tot inzicht, integendeel, Oedipous steekt zich de ogen uit ten teken dat alleen het niet-zien van de wereld nog correspondeert met de waarheid die ertoe doet. En de toeschouwer kan zich dan gelukkig nog vastklampen aan een paar nietszeggendheden, zoals die geheimzinnige katharsis die Aristoteles er nog in wilde zien, maar die al de niet-identificatie met de hoofdpersoon veronderstelt.
Het valt bij die hele tragedie moeilijk om te geloven in de schuld van Oedipous. Hij heeft zijn vader gedood, maar goed, hij wist toen niet dat het zijn vader was. Maar goed, wat doet dat er eigenlijk toe, is het niet ook heel erg als je iemand doodt, ook al is het niet je vader? Dit mogen dan moderne overwegingen zijn, die in de oudheid op een andere manier speelden, we moeten niet te makkelijk toegeven aan de verleiding om steeds de distantie in te duiken: Oedipous en de oude Grieken dachten en voelden anders dan wij. We moeten ons juist openstellen voor wat er gebeurt en wat dit met ons te maken heeft.
Anders ligt het met de komedie. Daar is het het personage zelf dat samenvalt met zijn masker, en - zoals Agamben bij Pulcinella uitlegt - daardoor juist niet met zijn karakter. Hij imiteert dit alleen maar, en zo ontstaat de distantie die hem dichter bij het leven zelf brengt. Met andere woorden, de komedie openbaart een zekere eenzijdigheid van de tragedie, waarin het personage wel met zijn karakter samenvalt. Maar het gaat verder dan dat. De komedie is zelfs meer waar - althans, zo zou ik het verwoorden - doordat ze ons binnenleidt in het leven zoals het wordt geleefd.
Er is dus meer in het leven dan karakter en identiteit. Het valt goed te begrijpen dat we op zoek zijn naar houvast, naar wie we zijn, iets om op terug te vallen, een tragische waarheid desnoods, als het maar een waarheid is. Het leven is te onzeker om erop te vertrouwen, en daarom hebben we de religie, het recht, de wetenschap. En als vangnet ook nog de literatuur en de tragedie, om ons voor ogen te houden dat we die waarheid en die identiteit steeds moeten ontworstelen aan de vreselijke situaties die zich voordoen.
Hoe begrijpelijk ook, bij dit alles blijven we het leven zelf steeds wezenlijk zien als een tekort, iets negatiefs. Deze negatie gaat hoe langer hoe meer zelf fungeren als een soort houvast of garantie. Als we het leven maar blijven zien als iets negatiefs kunnen we het misschien nog op afstand houden, al is het in de paradoxale vorm van de tragische filosofen die ons voor ogen houden dat we het genot alleen kunnen bereiken in het ontbreken ervan, en dat we daar ook nog zelf schuldig aan zijn.
In de jaren negentig heb ik vooral onder inspiratie van Deleuze en Bachtin de waarheid van de komedie proberen te volgen en in gesprek te brengen met de tragische levenshouding die ik in de filosofische wereld om me heen zag domineren. Ja, werd er gezegd, de komedie is even waar als de tragedie, het is er de keerzijde van. Ja, je kunt evengoed lachen als huilen om wat er gebeurt.
Nu ben ik weer dertig jaar verder en vraag ik me af of ik destijds wel ver genoeg heb durven gaan. Wat me aansprak aan Bachtin was dat hij enerzijds leek te bezwijken onder schuldgevoel, omdat hij de vreselijke jaren dertig had overleefd, in tegenstelling tot zijn beste vrienden, maar anderzijds bleef oproepen tot meer moed om de kansen te benutten die zich voordoen. Het lijkt op de black knight in The Holy Grail van Monty Python. Hij blijft doorvechten om de doortocht over het brugje te verdedigen, terwijl de ridders hem een voor een zijn ledematen afhakken. Misschien iets te heldhaftig, dat gebaar van Bachtin, en misschien ook iets tezeer passend bij de fake-heroïek waar de Russen patent op lijken te hebben. Heersers en rebellen verstrengeld in een permanent dodelijke omhelzing.
De komische held is niet een held uit een stuk, de held die strijdend ten onder gaat. Hij is ondeugend, uitgekookt, vergeetachtig, niet zelden ook (net als in de tragedies overigens) een zij (Lysistrata van Aristophanes), kinderlijk.
Deze gedachtelijn volgend vraag ik me opnieuw af wat ik eigenlijk tegen mezelf zeg: had ik heldhaftiger moeten zijn? Met meer ambitie de openbaarheid moeten zoeken? Of ben ik destijds dankzij Deleuze en Bachtin ingewijd in een leven dat ik daarna, en wellicht eerder al, heb kunnen leven? Een leven dat we hoe dan ook leven, met al zijn tragische en komische wendingen? Als ik de gedachte volg dat de komedie meer waar is dan de tragedie, dan heb ik misschien mede dankzij een beetje distantie van de tragedie meer vrede kunnen vinden met het leven zoals het ging, als iets positiefs, precies zoals het gelopen is.
Maar om eerlijk te zijn, deze gedachte zie ik vooral als een idee, een ideetje, niet als een diepe spirituele, doorleefde waarheid. Net als wie ook maak ik me boos over die akelige Russen, en over die slecht gebouwde steden in Turkije en Syrië, ik ben blij met de acties op school om geld op te halen, en ja, ik weet ook wel dat dit allemaal lijkt op de aardbeving van Lissabon 1755 en Izmit 1999, het tragische, heroïsche en cynische levensgevoel is mij ook niet vreemd.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten