Kijken naar Se7en als een dictee

Kunnen we er nog wel voor kiezen om een kind op de wereld te zetten? We hebben het gehad over wonend leven, het paradigma dat Agamben uit Hölderlin destilleert, uit het deel van zijn leven waarin hij was getroffen door waanzin. In dat boek komt mijn kwestie niet ter sprake. Zo lijkt het nog steeds of we inderdaad kunnen kiezen, en wel voor onszelf. Dat zal zeker niet de bedoeling van Agamben zijn geweest. Op het eind oppert hij zelfs dat dichten te maken heeft met dictare, dat eenzelfde verhouding tot een verwant werkwoord heeft (dicere, zeggen) als habitare (wonen) tot habere (hebben). Dicere is zeggen, dictare is vaak zeggen, en betekent ook al dicteren. Pas later ontstond hieruit het woord 'dichten'. Wonen lijkt dus meer met een dictaat te maken te hebben dan met een weloverwogen keuze.

Later hoop ik nog terug te komen op deze problematiek. Dat kan ook haast niet anders, mijn methode is simpelweg het volgen van een paar sporen die dichter ('dichter') bij elkaar lijken te komen, en naar iets toe wijzen, zoiets als een verdwijnpunt. Daarbij maak ik dankbaar gebruik van de dingen die langskomen in mijn leven, en natuurlijk van de filosofie, de rijke traditie die voor mij nog steeds voor een groot deel verdicht is in Agamben.

De vraag over het kind kwam op in de beroemde film Se7en, ook wel gespeld als Seven, van David Fincher uit 1995. Twee politie-inspecteurs gaan op zoek naar de dader van gruwelijke moorden. Elke moord lijkt een afrekening met een van de zeven 'hoofdzonden', vraatzucht, hebzucht etc. De dader lijkt niet alleen uit op vergelding van individuele fouten, maar ook de samenleving te willen brengen bij een punt dat ze niet meer kunnen negeren (hier zien we al hoe we de film kunnen opvatten als een dictaat). Zodoende combineert hij het absolute kwaad met de mogelijkheid van morele redding van de hele samenleving. De vrouw van de jonge inspecteur, Tracy geheten, is zwanger, buiten medeweten van haar man. Ze vindt het echter erg moeilijk om in een degenererende wereld een kind neer te zetten.

Ze vraagt de oudere inspecteur (Somerset, gespeeld door Morgan Freeman) om advies. Deze bekent haar dat hij ooit zelf een vriendin had die zwanger was. Hij overtuigde haar om de zwangerschap af te breken. Sindsdien wordt hij gekweld door spijt. Zijn wijze advies luidt dan ook: breek de zwangerschap af zonder het aan je man te vertellen. En als je het kind toch krijgt, verwen het dan zo vaak mogelijk.

Hoe wijs Somerset ook overkomt: het lijkt er sterk op dat hij met zijn wijsheid dicht in de buurt van de moordenaar komt. Deze vertelt in de gruwelijke slotscène aan rechercheur David (gespeeld door Brad Pitt) dat hij jaloers is op de man van Tracy, omdat hij een normaal leven kan leiden, met een leuke vrouw. Zelf is hij daartoe niet in staat. Het lijkt me verder onnodig te spoilen voor het geval dat u de film niet heeft gezien. Laat ik zeggen dat hij op bizarre wijze het probleem van Tracy oplost, die niet in staat is om te leven in een degenererende stad en daar ook nog een kind zou moeten opvoeden.

Tragedie en komedie zijn in deze film sterk vervlochten. Denk bijvoorbeeld aan Oedipous die zweert de moordenaar van zijn vader te vinden, en er geleidelijk achterkomt dat hij dat zelf is. Hier draait alles om schuld en besmetting. De held is een goed mens, maar geleidelijk wordt de schuld in hemzelf onthuld via alles wat hem overkomt. David Mills is in Se7en de Oedipous, uiteindelijk komt hij erachter dat hij zich niet laat dicteren door de wet, maar door de moordenaar.

Ondanks de sinistere enscenering zitten er ook komische aspecten in de film. Kijk alleen al naar de twee rechercheurs met hun contrasten, de oude, bedachtzame Somerset versus de emotionele, nerveuze Mills. De naam van de moordenaar, 'John Doe', is het equivalent van onze Elckerlyc, iedereen. Hier zou Agamben de omgekeerde logica onderkennen als in de tragedie. De moordenaar is natuurlijk slecht, maar is hij schuldig? Niet volgens de rechter, hij is nooit berecht. Verder is hij John Doe, iedereen zou zo slecht kunnen zijn, en hij maakt van zijn leven een spel waarbij de toeschouwers zich kunnen overgeven aan een paar uurtjes onschuldig vermaak. Zoals Aristoteles al zei: mensen zijn in staat om ervan te genieten als lichamen in stukjes worden gesneden.

Maar hoe gruwelijk de gebeurtenissen in de film ook zijn, ze worden, zoals in de tragedie en komedie, vooral verteld. De stijl van de film is het belangrijkste instrument om de gruwelen te laten aankomen, de onophoudelijk vallende regen, de sombere koperblazers (componist Howard Shore had dit enkele jaren eerder al toegepast in The silence of the lambs). Zo schuiven we beetje bij beetje op van de realiteit in de richting van de taal. Goed, de film is geen gedicht, maar je zou er met een beetje inspanning naar kunnen kijken met een beetje meer detachment.

De hoofdvraag (ik realiseer me de onbedoelde metaforiek van deze term): kunnen we Se7en opvatten als een dictaat, en hoe krijgen we via dit dictaat een antwoord op onze existentiële startvraag of we er nog wel voor kunnen kiezen een kind in de wereld te zetten? Zeker, de film is een dictaat, niet zozeer omdat de moordenaar alle stappen van de opsporing zelf had voorbereid. Uiteindelijk is het vooral onvermogen dat hem drijft. Hij wil een gewoon leven leiden, hij wil een John Doe zijn, maar is daartoe niet in staat. Nee, het is uiteraard vooral het spektakel dat wordt gedicteerd door de producenten, de kijkers, de commerciële belangen.

Toch zitten er tussen de plooien van deze film pareltjes verborgen die zich lijken af te schermen van die commercie. Hier en daar wordt er geschreven, er wordt gelezen. Er vliegen titels voorbij, met name Dante, de kringen van zijn Inferno. Alleen daarmee al wordt gesuggereerd dat je de film zou kunnen duiden als een geestelijke tocht van de ziel, uiteindelijk geleid door Beatrice, hier verbeeld door Tracy. Tracy laat ons zien hoe je kunt leven met de vraag of je wel een kind in de wereld kunt zetten: al twijfelend, en pratend met een wijze oude politieman. Tracy is in staat om van haar kind te houden, zelfs voordat het is geboren. Liefde is echt een antwoord dat past bij Dante en overigens ook bij Agamben.

Kijk je naar Amerika tegenwoordig, dan kan je de paradox niet ontgaan dat je zit te kijken naar kinderen. Het zijn nog steeds kinderen (onze kinderen, zouden Europeanen nog steeds kunnen denken). Tegelijk zijn ze, terwijl de nieuwe machten steeds verder opdringen, nog steeds de leiders van de wereld. Dat was al heel lang zo. De kinderen zijn onze opvoeders geworden. En Hollywood is voor Amerika behalve het paradigma van massaconsumptie ook de symbolisering van het drama dat kinderen voortdurend worden geconfronteerd met duivelse dilemma's. Ze hebben weinig zin om na te denken over hun eigen rol in het ontstaan van al die problemen. Morele vraagstukken worden heel simpel teruggebracht tot disclaimers. Het absolute kwaad zit in de anderen, en voorzover je er zelf mee besmet bent, neem je je toevlucht tot de taal om dat kwaad af te weren. De taal is zodoende in feite een kindertaal, het zijn de regeltjes die politieagenten van buiten moeten leren voor ze de arrestant in de wagen duwen: 'You have the right to remain silent...'

Daarmee wordt die taal al dictee. We zijn nu al dicht bij de connectie tussen het kind en het gedicht. Als de taal disclaimer wordt, verwijst ze al niet meer naar iets erbuiten, naar werkelijke schuld of onschuld. Kan de film Se7en ons bij die vraag een stapje verder brengen? Daarvoor moeten we nog iets dieper graven, nog verder duiken tussen de plooien van dit spektakel. Een aanwijzing geeft Agamben ons, wanneer hij in zijn nogal cryptische Notes on gesture aan de film de taak toebedeelt om ons van de zenuwtic weer terug te brengen naar het gebaar. Het gebaar heeft morele en politieke betekenis, omdat het niet doelgericht is. Het is een 'gebruik van middelen zonder doel', wat niet toevallig ook Agambens definitie van politiek is.

David (of Brad Pitt, het verschil is niet eens zo belangrijk in dit verband) belichaamt de zenuwtic, hij loopt voortdurend heen en weer, hij volgt zijn emoties, hij lijkt op zijn honden waarmee hij in zijn appartement rollebolt, op de honden die we bij onze wandelingetjes alle kanten op zien rennen. Via David kunnen we zien we hoe eigenlijk iedereen in de film heen en weer rent. Zelfs de kalme Somerset, die keer op keer door zijn verleden rent, met pensioen wil, maar zich dan toch weer betrokken voelt (ik herken dat). Dicere wordt dictare, in de zin van vaak zeggen, piekeren, spijt hebben van je verleden, falen, en daarmee toch proberen te leven.

Maar het is misschien te simpel om Agamben steeds maar weer in te zetten als baken van wijsheid, als dictator. Zelf zegt hij dat hij maar wat stamelt, en dat past natuurlijk wel weer mooi bij dat dictare, iets zeggen zonder het te zeggen. Heb je eenmaal door hoe essentieel de rol van de taal is in onze pogingen om ons leven simpel te leiden, een normaal leven te leiden, dan blijkt het vervolgens lastig om daar grip op te krijgen. Ik voel zelf de laatste tijd enig wantrouwen wanneer woorden te mooi worden, en te waar. Stamelen, oké, maar ook daar moet je soms je best voor doen.

Neem bijvoorbeeld het einde van Se7en. Dat is niet de gruwelijke slotscène tussen die hoogspanningsmasten. Daarna komt nog iets. Somerset is in beeld, en citeert Hemingway: 'The world is a fine place and worth fighting for.' Zelf voegt hij toe: 'I agree with the second part.' Hij is met andere woorden kritisch, hij wil de woorden van Hemingway niet opvatten als een dictaat. Toch lees ik op internet dat deze laatste scène op last van de producenten is toegevoegd, omdat ze het onacceptabel vonden dat de scène bij de hoogspanningsmasten de laatste zou zijn. Fincher en Brad Pitt hadden dat wel gewild. Zo tekent zich een gevecht af, niet alleen als motto van Somerset, maar ook over het laatste woord van de film.

Is het werkelijk onmogelijk om de wereld als een mooie plaats te zien, waarin we niet voortdurend om van alles vechten? Als we een kind op de wereld willen zetten, of beter gezegd: als we van onze kinderen houden, moeten we dan niet sterk overwegen om de wereld als een mooie plaats te zien? In die richting denken Hölderlin en Agamben. De idylle is een genre dat de tragedie en komedie overstijgt. We moeten weer op een nieuwe manier leren zien wat zo'n idylle kan inhouden. Voorlopig hebben we weinig meer dan dictaten, en ondanks mijn weerzin tegen dictaten ben ik wel bereid om dictare alvast uit te leggen als een soort herkauwen, vaak zeggen, vaak telkens weer anders zeggen.

Een leraar moet zo af en toe dicteren, opdrachten geven, duidelijkheid verschaffen. Maar ik zou dat graag in het perspectief zetten van iets breders, iets van deze wereld dat de moeite waard is, niet om voor te vechten, maar om van te houden. Daarom citeer ik nogmaals Hemingway, maar dan iets uitgebreider:

“The world is a fine place and worth the fighting for and I hate very much to leave it. And you had a lot of luck, he told himself, to have had such a good life. You've had just as good a life as grandfather's though not as long. You've had as good a life as any because of these last days. You do not want to complain when you have been so lucky. I wish there was some way to pass on what I've learned, though.”