Alle wegen leiden naar een beetje vriendelijkheid - Weer Hölderlin

Het is allemaal groots en belangwekkend wat er gebeurt. De beroemde Duitse dichter Hölderlin zou zeggen dat de zegen van de bliksems van Zeus op ons neerdaalt, of dat we een slag van Apollo krijgen. Al die grootse zaken gaan zwanger van oneindige duiding. Ook dat wist Hölderlin, hij voorzag dat ze - zij het pas een paar decennia na zijn beroemde gedichten - aan het duiden sloegen, de filosofen. Het was of het lot van Duitsland ervan afhing, de volksgeest, nee wat zeg ik, Europa, dus dan zeker ook wel van de wereld.

Iets van die bliksems voelden we ook bij de verkiezingen afgelopen woensdag. Aan de ene kant wordt de liberale bedrijvigheid weer naar hemelse proporties gebracht, aan de andere kant flirten de fascisten met de Griekse goden, en dan is er nog de natuur die in geslonken partijmacht werd bezongen, in wat evengoed ook weer een zwanenzang kan blijken.

Dit alles indachtig de Augustijnse orakelspreuk dat wij de tijden zijn en de tijden veranderen door ons. Ietsje bescheidener dan Hölderlin liep ik vandaag door de Hof van Dieren met de zitbank, waar ook alweer ietsje bescheidener dan Augustinus stond: MUTANDO NON MUTOR, door te veranderen verander ik niet. Er is ergens, in al die bescheidenheid, vals of niet, een rustpunt, blijkbaar. En misschien, heel misschien, was Hölderlin met zijn grootse woorden wel op zoek naar dat rustpunt: 'Laat me met rust', zei hij weleens in die fameuze tweede helft van zijn leven, toen hij gek was.

 

Waar bevinden we ons? In zoiets als een cursus, soms denk ik: een schaduwcursus bij die van vriend Eric met wie ik (mijn voorrecht) belangstelling voor Hölderlin en Agamben deel, zij het dat ik net begin, qua Hölderlin. Wat dan weer niet per se een nadeel hoeft te zijn, gezien de ophemeling van de jeugd en de aanmaning om niet te vroeg te pieken, die ik overhoud van Hölderlins roman Hyperion. Cursus dus, deel zoveel alweer, nadat ik een blik wierp op Agambens quarantinesk samenleven met Hölderlin, met speciale interesse in die gekke tweede helft, La follia di Hoelderlin.

Nu ben ik door Safranski heen, die Hölderlin eerde met een biografie ter ere van de 250ste verjaardag. Wat mooi dat ik eerst Agamben en Hölderlin zelf had gelezen, want nu kan ik met een milde blik naar Safranski kijken. Ik zie er weliswaar die irritante gebaren, zoals dat er veel speculatie is over dit en dat, maar dat er toch een duiding is die heel waarschijnlijk is, en dat is dan toevallig die van Safranski zelf. Afijn, Agamben komt daar ook dicht in de buurt, door Hölderlin te verdichten tot een paradigma, zoals we zagen, het paradigma van het 'wonend leven', dat samenvalt met het 'gewone leven'.

Maar ook zo'n machogebaren kun je anders gebruiken, niet om je te laten intimideren, maar om er iets van te leren. Je gaat in alle rust zitten op die bank op de Carolinaberg en ziet de paden om je heen alle kanten op gaan. En tegelijk, ook weer waar, komen alle paden naar jou toe. Al peinzend komt de gedachte in me naar boven dat de wereld in rep en roer kan zijn, maar tegelijk is ook weer waar dat 'Es geschieht mir nichts.' Hölderlin schildert de woeste oerwereld van de oude Grieken, maar misschien deed hij dat vooral voor de Duitsers en voor Safranski, die dat wel leuk vindt.

Niet dat Hölderlin terug wil naar Winckelmann, met zijn saaie edle Einfalt und stille Größe, de witte tempels waar alles leeg en dood is. Bij de oude Grieken hebben we te maken met een levensbron. Maar als Zeus zijn bliksems over ons stort, dan hoeven wij nog niet die bliksem te worden. We hoeven niet de macht te grijpen, we hoeven niet de gehele Europese cultuur in één keer tot leven te wekken. Alles op zijn tijd.

Een scène in Hölderlin spreekt me aan. We vinden hem ook bij Safranski. Christoph Schwab bezoekt de gekke Hölderlin, januari 1841, twee jaar voor zijn dood. Hölderlin speelt piano, helemaal in zichzelf verzonken.

'Schwab is aangedaan, er komen tranen in zijn ogen: 'Het leek hem te bevallen dat ik zo geroerd was,' noteert hij in zijn dagboek. Hölderlin had een fijne neus voor het onwillekeurige, het spontane in het gedrag van anderen. Daarop kon hij gepast reageren. Als hij opzet bemerkte, was hij ontstemd. Dat had Schwab begrepen, in tegenstelling tot vele andere bezoekers, en hij paste zijn gedrag daarop aan. Hij bevrijdde zich van zijn verkramptheid en stelde Hölderlin in staat hetzelfde te doen.' (Safranski, p.254)

Ik zou zeggen, lees die hele passage, die iets te lang is om hier helemaal te citeren. Het gaat, zegt Schwab erbij, om ongedwongenheid, vrijheid, wellevendheid. Nu lijkt me dat niet makkelijk wanneer je al die Griekse goden opvat als enorme kosmische machten die elke seconde van je leven onder stroom zetten. Je hebt dus een model nodig waarbij al die beweging draait om een rustpunt. Waar het statische gezicht van de Griekenlandliefde (Winckelmann) in gevecht is met het dionysische gezicht (Nietzsche), zouden we Hölderlin misschien moeten beluisteren als een gids die ons de weg wijst naar vriendelijkheid. Geen berekenende vriendelijkheid, maar die van de wandelaar die ineens die bank ziet met die spreuk, en tegen zichzelf zegt: 'Relax man, even zitten, het is nu lente.'