Vochtplekken achter het Europese behang - Van de Wijdeven

De titel van het boek van Ivo van de Wijdeven over Europa verraadt dat deze historicus nadenkt aan de leidraad van aansprekende beelden: De rafelranden van Europa. Rafelranden, daarbij denk ik aan iets dat slijt. De heldere grenzen maken plaats voor onheldere zaken, noem het randen, zones, en de naamgeving wordt al een probleem, zodat je op de suggestieve beelden moet terugvallen om helder inzicht te krijgen.

Een nog suggestiever beeld, maar ook nog meer to the point, vond ik op p.266:

Maar zoals vochtplekken onder het behang vroeg of laat weer tevoorschijn komen, zo ging het ook met de oude breuklijnen binnen Europa.

Het Verdrag van Schengen had de binnengrenzen uitgewist, maar nine eleven zorgde ervoor dat de oude breuklijnen weer gingen opspelen. En nu zitten we weer met die brexit en is er al geoefend met de lange rijen vrachtwagens.

Ik kwam zoals wel vaker bij een boek als dit dankzij een collega op school. De school is behalve een leergemeenschap blijkbaar ook een kennisgemeenschap, en wie weet een denkgemeenschap. Het denken gebeurt nauwelijks in uitwisseling. Maar je kunt nooit weten of achter dat behang van de roosters en leerdoelen oude vochtplekken zitten die vroeg of laat tevoorschijn komen. In blogs zoals deze probeer ik dat een zetje te geven.

Lezend in Van de Wijdeven valt het me moeilijk om mijn denken te laten kristalliseren. Ik zie de schetsen van de oude conflicten waarbij politieke macht of dominantie steeds de inzet is. Daarnaast zijn er onderschatte factoren, zoals de angst dat de rivaal steeds meer druk zet wat je dwingt tot zelfverdediging. Ik heb het nu over Rusland. Vervolgens is er de noodzaak om de verdediging om te zetten in aanval: aanval is de beste verdediging.

Dat leidt tot misverstanden, die in dit boek veelal impliciet blijven, achter het behang. Mij leek dat de idee van Europa als een scherp begrensd geheel de eminente gestalte van dit misverstand was. Maar dan lees je ook weer beschrijvingen van de geografische eenheid Europa die je serieus moet nemen, omdat ze een consensus uitdrukken. Het is dus de vraag waar het misverstand vandaan komt. Wellicht is het de droom van een geïntegreerd Europa. Deze is belichaamd in de politieke eenheid van de Europese Unie.

Ik herinner me dat ik met mijn gezinnetje in het jaar 2004 min of meer per toeval logeerde in een hotelletje om de hoek bij het Europese parlement in Brussel. Juist toen werd de toetreding gevierd van maar liefst tien staten tot de Europese Unie. Met een treintje lieten Inez en ik ons met onze twee dochtertjes rondrijden langs kraampjes met allerlei Disney-achtige opblaasfiguren van al die staten, Litouwen enzo. 's Avonds vuurwerk. Wij waren intussen vooral geïrriteerd door een ventilatie-rooster waaruit steeds een hoop geluid kwam. Knulliger kun je het haast niet bedenken. Europa.... ach Europa...

Nauwelijks minder knullig is het beeld waarmee Van de Wijdeven zijn boek besluit. Hercules moet zijn twaalf werken volbrengen, waaronder het afhakken der koppen van de slang Hydra. Dat lukt hem niet alleen, want voor elke kop die hij afslaat groeien er twee terug. Dan heeft Hercules ineens een idee! Zijn neef Iolaus moet hem helpen. Die moet de nekken dichtschroeien zodra de koppen zijn afgehakt, zodat er geen nieuwe kunnen groeien. Hetgeen geschiedt. Zodat het toch weer de Grieks-Romeinse mythologie is die de oorsprong is van de idee Europa. Verenigd onder het banier 'Eendracht maakt macht'. Het aloude verlangen dat Europa met één stem moet spreken.

Zo zouden dan toch weer de rafelranden moeten worden bezworen met een droom, de Europese droom of idee. Kort samengevat is deze gebaseerd op een samengaan van geografische en politieke eenheid. Vandaar de tamelijk bekende beschrijvingen van de machtsconflicten in dit boek. Het herstel van scherpe grenzen is mogelijk, mits we Europa weer in het perspectief zetten van de aloude machtsconflicten, waarbij we macht opvatten als politieke controle vanuit een denkbeeldig centrum, met name de staat.

Wat bij deze invalshoek systematisch onderbelicht blijft is bijvoorbeeld de economie. Hier en daar piept de economie tevoorschijn. Lezen we een zin als de volgende, over de achttiende eeuw:

Door de invoering van een eenheidsmunt en het instellen van organen als centrale banken, rekenkamers en statistiekbureaus werd het bestuur gerationaliseerd en konden de Europese mogendheden de beschikbare economische middelen vertalen naar bestuurlijke en militaire macht. (246)

Die economische middelen ontbreken soms volledig in een bepaalde ideologie, zoals de vijf pijlers van Rusland (leger, bureaucratie, orthodoxie, autocratie, nationaliteit). Geen economie te bekennen. Toch drijft de macht van de Russische staat op dit moment op gas en olie. En natuurlijk de media's. Hebben die geen geschiedenis? In gebruikelijke historische overzichten komen die factoren pas aan het einde opduiken. Misschien, denk ik dan, zijn die politieke conflicten ook maar weer behang waarachter vochtplekken schuilgaan die ineens tevoorschijn komen. Zodat je weer verlangt naar de analyses van Marx van de economie der oude Romeinen, of natuurlijk mijn Agamben met zijn genealogie van het begrip economie.

Het is niet mijn bedoeling mijn lezing te laten uitmonden in een kritische beoordeling. Dat is niet alleen oninteressant, het roept ook de vraag op waarom ik u zo nodig moet lastigvallen met het zoeken van mijn weg langs en achter het Europese behang.

Welnu, ik denk dat we op een interessant spoor worden gezet door de aanprijzing van Trouw op de voorkant: 'Historicus zet crises in perspectief. Verplichte kost voor opgewonden standjes.' Recensent Paul van der Steen verwijst met die formulering naar de politici en opiniemakers. Het belangrijkste effect van de degelijkheid van Van de Wijdeven is de relativering. Komkom! Het is allemaal weleens erger geweest jongens!

Het zwaartepunt verschuift zodoende van de militaire conflicten naar de economie, en van de economie naar de media. De media zijn steeds dominanter geworden, en binnen de media de opgewonden standjes. En zo zouden we ook met terugwerkende kracht de geschiedenis van de media kunnen schrijven. Totdat we erachter komen dat de geschiedschrijving in zekere zin zelf zo'n medium is...

Kijken we bijvoorbeeld naar de vader der geschiedschrijving, Herodotus. Hij reisde graag, en bedacht dat Griekenland niet voor niets had kunnen winnen van de veel machtigere Perzen, de barbaroi. Die Herodotus trok de aandacht met verhalen over koningen die 'verliefd werden op hun vrouw', en maakte zich zodoende al verdacht in de ogen van zijn opvolger, de generaal Thucydides, die voorbij het trekken van de aandacht iets probeerde te schrijven dat 'een bezit voor altijd' was.

Maar laat het nu diezelfde Herodotus zijn die de tegenstelling tussen Europa en zijn oosterburen kon relativeren op het moment dat hij die uitvond. Zozeer zelfs dat hij door sommige Grieken als 'barbarenvriendje' werd beschouwd. Er bestaat dus een begenadigde koppeling tussen spektakel en relativering, en die koppeling vinden we onder meer in de geschiedschrijving.

Hoe belangrijk is die koppeling om zicht te krijgen op de crises (brexit, Poetin, etc.) en de berichtgeving daarover? En hoe kunnen we onze weg daarin vinden? En hoe helpt het boek van Van de Wijdeven ons daarbij?

Er zit een sterk normatieve drive achter de degelijke beschrijvingen, een erfenis van het neokantianisme. Iets onvoorwaardelijks, 'categorisch'. Het schrikt af wanneer je je tezeer bewust bent van de verschrikkingen van de twintigste eeuw die van alles te maken heeft met Bildung. Maar er zit ook iets weldadigs in. Dat kunnen we omschrijven met relativering, neutralisering, suspensie, het indifferente. We denken bij dat soort termen altijd aan relativisme, alsof het niets met moraal en ethiek te maken heeft. Maar het is wellicht de kern van elke ethiek, de kern die schuilt in de ervaring dat de dingen gaan zoals ze gaan, en dat we erin meeglijden.

Geen omgeving die je dat besef beter bijbrengt dan de school. Vernieuwingen volgen elkaar in snel tempo op, en je moet gewoon mee. En ach, het is altijd zo geweest, zeggen de oudere docenten. Niet dat het echt helpt, maar ze vestigen hun hoop niet meer op een toestand waarin we definitief bevrijd zijn, in een domein waarin we beschermd zijn tegen de barbaren. Dat inzicht helpt een beetje.

We weten nu dat we een sterke vrede achter de rug hebben, en dat de oorlog weer langzaam binnendruppelt. Niets nieuws onder de zon. Op naar de volgende vrede, en wat ons er het snelst zal brengen is de relativering.