Verpletterd door muziek - Asymmetry

Jaren geleden las ik de roman Exit van de beroemde Philip Roth over zijn verlangen naar jonge vrouwen. Roth bouwt zich een exit door zijn oeuvre te voltooien op een afgezonderde plek in de natuur. Zijn oeuvre is zijn exit. Wat als zo'n jonge vrouw eens zelf ging schrijven? Het zal geen oeuvre worden als dat van Roth, hoogstwaarschijnlijk. Maar we zouden die perspectiefwisseling, in al zijn asymmetrie, misschien wel evenzeer als een exit kunnen beschouwen. Die exit is zeker niet het verlangen naar de voltooiing van een oeuvre, maar eerder de overgave aan de liefde van de ander. Die ander, dat is natuurlijk die ouwe man. Maar door een verrassende wending in de roman Asymmetry brengt Lisa Halliday (die ooit echt een verhouding met Roth had) ons op het idee dat het ook een literair personage kan zijn, bijvoorbeeld een jonge econoom uit Irak.

Ik sta voor de schone taak mijn toegang tot deze roman (van Halliday) te zoeken via de muziek. Dat doe ik omdat ik iets verwacht van de muziek in de lijn van Aristoteles en Agamben, de mogelijkheid de taal te ervaren door die van buitenaf te begrenzen, door de muziek te verkennen als onderbreking en grens van de taal.

Ditmaal word ik goed geholpen door de auteur. Zij thematiseert de muziek een paar keer nadrukkelijk. De oude schrijver houdt van klassieke muziek en probeert daarin zijn jonge minnares Alice op te voeden. In het derde deel van de roman stelt hij de muziek centraal in zijn beschouwing over zijn leven. Misschien is het zijn echte liefde, in elk geval de rode draad in zijn leven. Als een jonge vrouw (in het derde deel) de schrijver voor de radio interviewt spreken ze over 'records', waarbij je behalve aan herinneringen ook aan platen kunt denken. Ook zien we de muziek opduiken in het tweede deel, waarin ineens een ander personage centraal staat, de Iraakse econoom Amar die in Amerika aan zijn PhD werkt, en evenals (de schrijver of het personage) Roth zijn oeuvre in afzondering probeert te voltooien. Zijn broer die achterblijft in Irak speelt piano, gretig, als een hond.

Met beide personages en hun houding tot muziek kan ik moeiteloos contact maken. Ook ik ben een opvoeder, ik herinner me nog dat mooie meisje dat een keer naast me op de orgelbank wilde zitten toen ik vijftien was. Ik was te verlegen om iets met haar te proberen, maar liet haar graag zoveel mogelijk Bach horen. Ook in deze blogs komt de opvoeder in mij voortdurend naar boven, wat u niet kan zijn ontgaan denk ik. Op mijn vijftiende was ik ook al bezig met de late Beethoven en de invloed van de verwachte dood op zijn stijl. Dat is beschreven door de Palestijnse filosoof Edward Said en komt terug op de laatste bladzijden van Asymmetry. Via Said kunnen we de politieke betekenis van deze roman in beeld krijgen, eventueel geholpen door zijn vriendschap met Barenboim en het orkest van de West-Oostelijke Divan.

Ook de beschrijving van de Iraakse broer komt me vertrouwd voor. Hij speelt de klassieke stukken zo gretig dat hij zich niet de tijd gunt om te oefenen, net als ikzelf. En hij is in of naast de muziek geïnteresseerd in de klanken zelf. Halliday beschrijft hoe de broer eens op een slecht gestemde piano speelt, en alle tonen afzonderlijk aanslaat. Alle tonen afzonderlijk zijn mooi, de muziek in zijn geheel klinkt vals. Exact het tegendeel van het voorbeeld dat we bij Plotinus zagen, bij wie de afzonderlijke tonen soms vals, zwak of dissonant zijn, maar het geheel heel mooi kan klinken.

Genoeg autobiografische identificatie. Hoe krijgen we vat op de roman via de muziek, en met de roman als muziek op de politieke toestand van de wereld? Dat en niets minder is de dimensie van mijn zoektocht, niet een of andere bekentenis van schimmige Roth-achtige avonturen.

Opnieuw krijg ik hulp, en wel vanuit de door mij zo gerelativeerde recensies. In The New York Times bevestigt Parul Sehgal dat we toegang tot de roman krijgen door de muziek. Hij doet er nog een schepje bovenop:

As you search for the symmetries in "Asymmetry," you won't find one key that will unlock all its mysteries - this book is musical, not architectural in structure; themes don't build on each other as much as chime and rhyme, repeat and harmonize, so what we receive is less a series of thesis statements than a shimmering web of associations; in short, the world as we know it.

Dat laatste is nogal niet een statement zeg. Maar stel dat het waar is, geldt dat dan niet voor alle literatuur? Ik ben kortom nog niet tevreden, ik wil graag weten wat Halliday in petto heeft 'to apprise', wat we van haar kunnen leren.

Zou het kunnen zijn dat haar onderricht nu juist schuilt in de liefdevolle overgave, die er onder meer in bestaat dat ze zich laat onderrichten? Dan zitten we weer in hetzelfde spoor als de wolvenliefhebbende pianiste Hélène Grimaud, die ook al reist tussen oudere mannen en mensen die ze onderweg toevallig tegenkomt. Protagonist Alice en Hélène hebben meer gemeenschappelijk. Ze bevinden zich in een crisis. Hun probleem is niet de exit maar de toegang tot de wereld die ze verhinderd zien door de opsluiting in zichzelf.

Maar waar het avontuur van Grimaud vooral 'spiritueel' was, vinden we in de roman van Halliday een andere toonzetting. De geestelijke groei van Grimaud vindt zijn weerslag in het afzien van het perfectie-ideaal en een open houding naar de mensen aan wie je iets te geven hebt, in het geval van Grimaud haar optredens als pianiste. Halliday laat haar helden minder uitgesproken keuzes maken. Haar Alice gaat wel door de looking glass door zich over te geven aan de oude man, maar in het tweede deel wordt het beeld van de spiegel van een belangrijke kanttekening voorzien. We hebben het zwart of de niet-transparante kant van de spiegel nodig om het glas als spiegel te kunnen gebruiken. We hoeven dus misschien geen geestelijke wijsheid te verwachten waarbinnen het leven der personages ineens zin krijgt.

De muziek heeft dus niet alleen de magische uitwerking van de entree in de wereld, waarnaar Alice zo op zoek is. De muziek zet haar ook aan tot verspilling, door zich aan de schrijver over te geven. De schrijver neemt haar mee naar een pianorecital door een beroemde Japanse pianiste. Ik stel me for the sake of argument even voor dat het Hélène Grimaud is die speelt. Maar dan lees ik dat het gezicht van de pianiste 'smooth and neutral as a mask' is, en dat past beter bij het beeld dat we hebben van een Japanse vrouw. Gespeeld wordt Stockhausen, wat het effect op het publiek heeft van 'irritating gas'. Na de pauze de beroemde Hammerklaviersonate van Beethoven: 'the Hammerklavier was sprung from its cage'. En nu zijn we natuurlijk benieuwd naar het effect:

The effect, on Alice, was dazzling and demoralizing all at once: reverberating in her sternum, the music made her more desperate than ever to do, invent, create - to channel all her own energies into the making of something beautiful and unique to herself - but it also made her want to love. To submit to the loving of someone so deeply and well that there could be no question as to whether she were squandering her life, for what could be nobler than dedicating it to the happiness and fulfillment of the other? (78)

Beethoven, de Hammerklavier, een verpletterend stuk. Je leven is ineens een zandloper, je leven loopt tussen je handen weg. Zo voelt Alice zich, zo zal Halliday zich ook gevoeld hebben bij Roth. Hij had alles gezegd wat zij kon zeggen.

De twee opties blijven open, haar eigen carrière als schrijver en de verspilling van haar talent in de schaduw van, als redacteur. Ze is als de pianiste die (zoals in Beethovens sonate) het volle klavier gebruikt, haar handen uiterst links en rechts, 'hands working opposite ends of the keyboard as though one had to be kept from popping up while the other was held down'.

Via de muziek gaat deze roman ook over de politieke rol van Amerika in de wereld, met name in Irak. Is er een toekomst voor een Iraakse getalenteerde man? Hij wordt econoom omdat dit vak over de toekomst gaat, terwijl zijn pianospelende broer meer het type carpe diem is. Maar het is wel zijn broer. Als hij hem vanuit Amerika in Koerdistan gaat bezoeken, raakt hij vast bij zijn overstap in Engeland, waar hij langdurig door de politie wordt ondervraagd. We kunnen dit lezen als niet-noodzakelijke gebeurtenissen, die ook anders hadden kunnen uitpakken. Maar toch ook als symbool voor de greep van Amerika op de wereld, waardoor de econoom via zijn familie blijft gebonden aan een regio zonder perspectief.

En zo belanden we dan toch weer bij de muziek die Hélène Grimaud juist wilde verlaten. De broer van de econoom, Sami heet hij, speelt tijdens de oorlog 's avonds terwijl het niet mag. Hij speelt dan superzacht en legt zijn oren bij de toetsen. Precies het tegendeel van de Hammerklaviersonate, hoewel van de dove Beethoven bekend is dat hij een stokje tussen zijn tanden en tegen de toetsen hield om het geluid te kunnen opvangen. Sami is (net als Beethoven) ongelukkig, maar 'at least when he was playing the piano he was not shiftless (onbeholpen)'. Natuurlijk, het is een beeld, een beeld dat je kunt verwachten in een roman met de titel Asymmetry. Maar is er ook niet muziek in het spel, verboden, haast onhoorbare muziek, muziek als resonantie van de ene passage in de andere? En in die zin passage zelfs waar de ene broer op weg is naar de andere en wordt tegengehouden door de politie?

Hoe dan ook, via de muziek, de muziek van de roman en de muziek zoals ze is gethematiseerd in de roman, tekent zich een verschil af met de spirituele reis van Grimaud. De muziek is expositie aan de ander, schepping, geestelijke verrijking. Maar wat stelt die geestelijke verrijking voor wanneer we de ander ermee verpletteren? Misschien wel juist heel veel. De luisteraar levert zich uit aan de pianist en wil graag worden verpletterd. Maar aan de andere kant, en er is altijd een andere kant, is de luisteraar verkleind tot gekuch of stilte tussen de delen, of applaus. Hij zal zijn leven moeten inrichten in deze stemloosheid en toonloosheid, geestelijk ontwikkeld of niet. Zijn cultuur doet er niet toe. Beiden, de pianist en de luisteraar, zullen hun leven in asymmetrie moeten doorbrengen.