Soms dringen ze door tot boeken, bij voorkeur zelfs goede literatuur. In slechte literatuur houd je de onaangename mensen op afstand doordat ze ofwel slecht ofwel zielig zijn. Maar in goede literatuur, zoals V.S. Naipaul, die driemaal de Booker Prize kreeg, is er geen ontsnappen aan. Als Bobby en Linda in hun auto in een Afrikaans land dialogen met elkaar voeren, krijg je zin om het boek weg te leggen. Maar je hebt het cadeau gekregen, of je hebt het principe dat je een boek in principe uitleest als je eraan begonnen bent.
In mijn geval is het nog erger. Ik heb het boek cadeau gekregen van mijn dochter en haar vriend, allebei hoogst aangename mensen. Ze zijn geïnteresseerd in de wereld buiten ons kleine kringetje en kennen mij een beetje. Het is dus ondoenlijk om dit onaangename boek van Naipaul halverwege weg te leggen.
Dat mijn dochter er een bedoeling mee heeft, eventueel zelfs onbewust, is zeker niet uitgesloten. Ze gaf me ook een film waarin een nadrukkelijk onaangename man de hoofdrol speelt, Brutti, sporchi e cattivi van Ettore Scola. Nu had ik die film zelf al, dus er moet ook iets in mezelf zijn dat zich uitlevert aan de onaangename mens (en ik voel me zelf een onaangenaam mens als ik tegen de gever van een cadeau zeg dat ik het al heb).
Elk nadeel heb se foordeel. Via deze onaangename ervaringen kan ik op onderzoek naar een stukje anti-humanisme dat ik meestal met de mond heb beleden, zonder me echt te exposeren aan de concrete, merkbare aspecten ervan. Daarbij speelt ook zeker mee dat ik op mijn werk al terugschrik voor brutale leerlingen die geen rekening willen houden met mijn comfortverlangen. Daardoor meen ik recht te hebben op extra comfort als ik thuis ben.
De film van Scola onthult dat een aangenaam karakter iets met comfort te maken heeft, dus met inkomen. Dit druist geheel in tegen de gangbare mening dat arme mensen zo prettig zijn, zo gastvrij en onthecht. Woon je in een krottenwijk, zo laat Scola zien, dan ben je dus brutto, sporcho en cattivo, lelijk, smerig en gemeen.
Bobby en Linda in Een staat van vrijheid hebben ook hun redenen om hun onaangenaamheid te etaleren. Ze ontvluchten Engeland vanwege sociale druk en repressie van homo's. Dat maakt deze mensen nog niet bescheiden. In het Afrikaanse land genieten ze een neutrale status, ze maken geen deel uit van de koningsgezinde stam noch van de presidentgezinde stam die deze uitmoordt. In de dialogen komt koloniale arrogantie bovendrijven, die - gelukkig nog, zou je haast zeggen - gepaard gaat met een dosis naïviteit waardoor ze rake klappen oplopen voordat ze zich weer kunnen terugtrekken in hun goed bewaakte complex.
Wat dit boek van Naipaul ook onaangenaam maakt is het hybride karakter ervan. Bobby en Linda treden op in een novelle, de andere delen zijn kortere verhalen met knappe en soms grappige of ontroerende observaties. Dus als je je op dit boek hebt ingesteld, komt in de tweede helft nog die langere novelle met die onaangename dialogen. Na het zoet komt het zuur.
Ik heb geen zin om Naipaul en Scola te bekritiseren. Dat zou ik ook niet passend vinden. Integendeel, ik ben hun dankbaar dat ik via hun werk heb mogen kennismaken met een stukje anti-humanisme dat me bewust maakt van mijn privileges en me tegelijk leert hoe weinig die privileges bijdragen aan een menselijker gezicht van de cultuur.
Wat deze onaangename kennismaking bovendien verzacht is het meesterschap waarmee beide grootheden te werk gaan. Scola weet de harde kanten te verzachten met zijn komische talent en zijn mededogen, Naipaul tovert de ene na de andere prachtig geschreven alinea uit zijn hoge hoed. Ze hebben me succesvol in de val gelokt en zie daar maar weer eens uit te komen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten