De beeldende kunst wil ons iets vertellen. Dat is lang buiten beeld gebleven. Als de kunstenaar ons iets had willen vertellen, had zij het ons wel verteld in plaats van getoond. Of ze had het erbij verteld. Ook daarom deed de kunstenaar haar best om het kunstwerk weg te halen bij het verhaal. Zelfs de omgeving kan al een verhaal zijn. Door je werk op te stellen in een museum vertel je al een verhaal, of, zoals dat heet: maak je een statement.
Er is nog een andere mogelijkheid. Als dat verhaal in zekere zin onvermijdelijk is, kun je het maar beter vertellen ook. De conservator heeft het meeste overzicht, alleen al omdat zij de werken samenbrengt. Daardoor ontstaat met een term van musicoloog Maarten Brandt een 'alchemie', een effect dat vergelijkbaar is met het effect van het afzonderlijke werk. Je loopt dus rond met het boekje waarin de verhalen over de werken worden verteld.
De bezoeker is over het algemeen behoorlijk bij de pinken. Ze beschikt over een museumkaart en heeft wel meer exposities bezocht. Ze prikt door het verhaal heen. Zeker als er niet veel wordt gezegd over de manier waarop het contact tussen het werk en het verhaal is gelegd. Zodoende treedt er zoiets als een ontkoppeling op. Het lijkt alsof via deze omweg alsnog het doel wordt bereikt dat de kunstenaars vanaf eind negentiende eeuw voor ogen stond. Het kunstwerk vertelt geen verhaal, maar toont zichzelf.
Waar komen we uit als we deze draad volgen? In De Kerk stond iets enorms opgesteld temidden van de andere werken dat leek op een reclamezuil die van binnen verlicht was. Kom je dichterbij, dan zie je dat het licht van buitenaf erop valt. Het is een enorme klos en het wit is draad die eromheen gewonden is. De toelichting leert ons dat die draad iets meer dan 40 duizend kilometer lang is, exact de lengte van de gemiddelde omtrek van de aarde.
Mijn verbeelding gaat bij zoiets nooit direct aan het werk. Eerst vraag ik me heel naïef en misplaatst af wat de bedoeling van de kunstenaar is. Welnu, het boekje legt uit dat het bij die draad om katoen gaat. Er is van alles aan de hand met katoen tegenwoordig. Bij de productie heb je heel veel water nodig, en dat begint in de streken van de katoenproductie een schaars goed te worden. Lees ik het boekje, dan staat daar niets over die bedoeling. Wel dat die enorme klos de vorm van een raket heeft. Nu word ik op het spoor gezet dat we de aarde aan het verlaten zijn en dat we de grondstoffen opbranden zoals de raket zichzelf opbrandt.
Er zit duidelijk een verband tussen de klos en de raket. Het zal vast niet alleen iets zijn wat de conservator heeft bedacht. Het boekje legt verder nog uit dat de katoenteelt erg belangrijk is voor de economie en ecologie. De opbrengsten van de katoenteelt hebben we nodig om de ruimtevaart te bekostigen, maar daarbij moeten we het verwoestende effect van die teelt op mens en natuur op de koop toe nemen. En toch treedt er ook zoiets als een ontkoppeling op, omdat ik die raket nu eenmaal niet had gezien.
De raket brengt ons weg van de aarde. Het materiaal (katoen) en de titel brengen er ons weer bij terug. De titel: 'Around the World'. Het katoen ziet er prettig en zacht uit. Het zit veilig om de klos heen. De klos kan van alles zijn, bijvoorbeeld een raket. In de opsomming van het materiaal zie ik dat er een A320 straalmotor is gebruikt, maar ook hout. Hout! Ook zo'n prettig materiaal dat je niet gauw voor een raket zou gebruiken. Het geeft warmte, menselijkheid, vergankelijkheid. Geleidelijk bregint het kunstwerk zich los te zingen van het programmaboekje.
Maar: wees voorzichtig, Anton! Dit is het moment waarop de triomf kan toeslaan. De motor van de verbeelding begint aan te slaan en voor je het weet kom je terecht bij een interpretatie. Hoe dan ook moet ik kennelijk met een trofee naar huis. Dat zal dus het programmaboekje zijn, het verslagen monster, maar ook mijn interpretatie als geruststellend bewijs dat er betekenis in dit kunstwerk zit, en wel de mijne. Het is alsof ik met mijn armen de aarde omvat, alsof De Kerk de microkosmos is waarin de verhoudingen op aarde opnieuw worden geregeld, maar dan rechtvaardiger.
Om tegengas te geven aan deze illusoire toeëigening moet ik iets bedenken, en wel liefst nog voordat deze blog ten einde is. Ik moet iets bedenken of ervaren waardoor ik dit kunstwerk kan achterlaten in de expositie inclusief mijzelf, en de wereld buiten weer kan betreden. Het enige wat ik kan bedenken is dat er in de titel en in het kunstwerk geen richting wordt gegeven. En betekenis - sens - heeft altijd iets te maken met richting. Niet heel ver gezocht, alleen al de rechtbank tegenover De Kerk had me erop kunnen wijzen, toen ik binnenging of als ik weer naar buiten zou komen. Richten.
Een simpele vraag: als de katoendraad om de spoel zit, moeten we dan denken in de richting van afwikkeling? Of juist in gedachten teruggaan naar het moment dat de spoel nog leeg is en de draad eromheen wordt gewikkeld? Ik ga die vraag niet beantwoorden, beide antwoorden lijken me even zinnig en scheppen in hun samenhang een opening, een opening naar achteren en naar voren, een opening naar binnen en naar buiten.
Ook het programmaboekje blijft ons begeleiden, aan gene zijde van deze ontstane opening. Kunstenaar Maarten Vanden Eynde, de maker van Around the World, heeft een post-apocalyptische wetenschap bedacht, de Genetologie. Hoe zullen we in de toekomst terugkijken naar nu? 'Wat zal er overblijven van onze aanwezigheid op aarde, welke erfenis laten we na aan volgende generaties?' Vanuit deze optiek kijkt Vanden Eynde naar de machtsrelaties tussen met name Afrika, Europa en Amerika.
Ik ben nu zo ver dat ik dit kunstwerk kan achterlaten in De Kerk. Ook de kunstenaar heeft dit moeten doen, nadat hij zijn werk in handen gaf van de conservator en de bezoeker. In hun verbeelding wikkelen ze de klos af of winden ze hem opnieuw op. Intussen staat daar die klos zelf. Er beweegt niets. De draad is nog precies 40.015 kilometer lang.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten