Oorlog zonder hem te winnen

Religie helpt bij oorlogvoeren, dat lijkt me duidelijk. Nog los van de vraag of God bestaat zul je met meer overtuiging vechten als je in Hem gelooft. Vanuit het perspectief van God lijkt me ook duidelijk dat Hij belang heeft bij oorlog. Als je vrede wil bereiken zul je daar iets voor moeten doen. Je kunt je natuurlijk ook afzijdig houden, maar ook dan neem je als God een positie in het conflict in.

Moeilijker vind ik de kwestie hoe je bij God uitkomt vanuit de interne dynamiek van de oorlog. Hebben we God zelf eigenlijk wel nodig om onze oorlogen te kunnen voeren? De achterliggende logica is die van Bergson, dat God als Hij niet bestaat kan worden uitgevonden. Waar in de oorlog komt het moment dat we God moeten uitvinden?

Een paar dagen geleden had ik het idee dat ik dicht bij die uitvinding zat. Ik hoorde voormalig militair Mart de Kruif op de radio zeggen dat hij lang geleden niets meer met de kerk te maken wilde hebben. In de jaren zeventig hoorde hij een dominee zeggen dat het fout was om militair te zijn als je voor vrede was. Het was de tijd van de protesten tegen de neutronenbom, de bom die mensen doodde maar de gebouwen liet staan. In die tijd protesteerde ik ook tegen die bom en was ik tegen het leger.

Nu ben ik net als de meeste pacifisten overgegaan tot (morele) steun aan Oekraïne in de oorlog tegen Rusland. We sympathiseren met De Kruif, een integere en wijze man. We hebben begrip voor zijn overtuiging dat je juist als militair beter in staat bent om je te beperken bij conflicten.

Het punt waarop ik toch even begon te twijfelen was toen De Kruif vond dat je niet alleen gevechten moet aangaan die je kunt winnen. Soms moet je ook vechten omdat je moreel gezien niet anders kunt. Ook hier neigen we tot begrip omdat we de Oekraïners helden vinden. Een tijdje geleden was dat makkelijker dan nu, want toen verdreven ze de Russen en veroverden ze een hoop land terug. Nu zijn we beland in de loopgraven en lijkt een overwinning op de Russen uit zicht te raken.

Natuurlijk, de Oekraïners moeten zich verzetten, ook als ze niet weten of ze gaan winnen. Ze voeren een verdedigingsoorlog en de vijand is zeer wreed. Waar schrik ik dan van?

Ik zie de mogelijkheid van een negatieve win-win opduiken, een verlies-verlies. Die is nu al realiteit, deels. Het lijkt erop dat we nu pas doorkrijgen in welke vreselijke situatie de Oekraïners zijn beland. Blijkbaar was ik meer verknocht aan winnen dan ik dacht.

Bij de oud-Griekse geschiedschrijver Thucydides lees ik hoe de Atheners verstrikt raken in de Peloponnesische oorlog (431-404 v.Chr.). Op een gegeven moment weten ze dat die oorlog eraan zit te komen. Ze gaan ervan uit dat ze die zullen winnen. Ze laten een conflict tussen de Korinthiërs en de Kerkyreeërs ontstaan, zodat die zullen verzwakken. Het loopt uit op een zeeslag, waarin de Atheners zich afzijdig willen houden, maar er toch in verwikkeld raken. Alles beweegt nu in de richting van de verlies-verlies.

Thucydides was zelf generaal en aan zijn moraal mankeerde niets: vaderlandslievend en dapper. Toch wilde hij vooral duidelijk maken dat de oorlog verschrikkelijker was dan de voorgaande oorlogen. Oké, tegen de Perzen hadden de Grieken gewonnen, maar die conflicten duurden veel korter. En nu streden Grieken tegen Grieken.

Ik stel me voor dat de mensheid op deze momenten het punt van de onmacht bereikt. Je realiseert je dat je niet vecht tegen een macht van buitenaf maar evengoed van binnenuit. De Atheners hadden zelf de tactiek gekozen die hun macht verzwakte toen het conflict uitbrak. Angstwekkend is dat er iets in ons mensen is dat niet kiest voor de overwinning of voor het eervolle verlies, maar voor de oorlog, voor verlies-verlies.

Op dat punt zijn we overgeleverd aan de goden. Mart de Kruif had de kerk de rug toegekeerd, maar bleef een gelovig mens. We weten hoe dubbel het Christendom is in zijn visie op oorlog. Het houdt de belofte in stand dat alles ooit zal eindigen met vrede, maar het laat ook God zelf ten onder gaan in het menselijk geweld. Gelovig of niet, met die spanning moeten we nog steeds leven.