dinsdag 9 augustus 2022

Huiswerk voor vaders - De roman Verwilderd van Powers

Hoe kunnen we onze kinderen een wereld geven die over zijn kantelpunt heen lijkt? Het antwoord gaf ik in mijn vorige blog. We houden van de wereld en we houden van onze kinderen. Niets ligt meer voor de hand dan beide partijen met elkaar in contact brengen en de liefde verder zijn werk laten doen. Tegelijk heb ik het mezelf moeilijk gemaakt door de vader weliswaar te bedanken maar ook uit te schakelen. De vader stelt de wet of geeft zijn instructies. De kinderen kunnen die wet niet uitvoeren. Kan zijn dat ze te lui zijn maar ook dat ze de wet zo serieus nemen dat zelfs hun vader hen niet meer kan volgen.

Geleidelijk verliezen onze kinderen het vertrouwen in de vaders. Dat kunnen we zien als een natuurlijk proces van volwassenwording: papa don't preach. Kan ook zijn dat de kinderen zo veel lol hebben in wat ze doen dat ze de vaderlijke instructies vergeten en zo hun ondergang tegemoet gaan. Wellicht in reactie daarop creëren ze een supervader die ze blind vertrouwen. En als die supervader er eenmaal zit, laat hij zichzelf niet snel meer wegwerken, zeker ook omdat hij zelf dat kind is dat een spelletje speelt met de wereld en de hele mensheid.

Het probleem is nu wat de vader nog kan doen, de vader die nog gelooft in het project opvoeding zoals hierboven getypeerd, het doorgeven van de wereld aan zijn kinderen. Misschien voelt hij zich schuldig dat hij die kinderen überhaupt op de wereld heeft gezet. Met die schuld kan hij helaas weinig beginnen als die wereld inderdaad over zijn kantelpunt heen is. Je zou je willen opofferen, maar daarmee beroof je je kinderen ook nog eens van hun vader.

De oplossing van vader Theo (deze naam herinnert me behalve aan God aan mijn docent filosofie die ik in deze blog besprak) in de roman Verwilderd van Richard Powers bestaat erin dat hij op zijn manier meegaat in de liefde van zijn zoon voor deze wereld. Dat kost de vader veel moeite, want hij had de mensheid en deze wereld eigenlijk al opgegeven. Zelf is hij astrobioloog, bezig met onderzoek naar andere planeten waarop leven kan bestaan. De roman kun je lezen als een Bildungsroman, maar niet zoals meestal vanuit het perspectief van de zoon maar van de vader.

Bildung (opvoeding, vorming, educatie) heeft iets te maken met beeld en zelfs voorbeeld. Meestal wordt daarmee een ideaalbeeld bedoeld dat de lezer met het personage gaandeweg ontdekt. Het is zeker ook een initiatie in het leven. Hoe zijn we in staat ons leven te leiden? Het is alsof we de kwijtgeraakte wet weer moeten ontdekken in het leven zoals het zich ontplooit, zoals ook Wittgenstein spreekt over taal als een verzameling spelletjes, waarvan we de regels ontdekken door te kijken naar het spelverloop.

Het beeld van Theo blijft vaag. We weten maar weinig over zijn verleden en drijfveren. Dat staat in contrast met het beeld van zijn zoon Robin, die in de roman acht, negen en tien jaar is. Hij lijdt aan enkele stoornissen, waaronder asperger. Zijn liefde voor dieren kan hij niet relativeren door terug te vallen op de gangbare manier van kijken. Geen wonder dat hij problemen krijgt op school. Liefst blijft hij thuis, wat uiteindelijk ook kan omdat vader Theo enkele hulpbronnen ontdekt.

Een ervan is een psycholoog die een effectieve methode heeft gevonden om mensen te kalmeren zonder psychofarmaca. De kern van zijn methode is dat je een hersenscan van iemand maakt, die wordt ingezet om iemand met audiovisuele signalen feedback te geven. De therapie is in een experimenteel stadium, en dat biedt proefkonijn Robin de mogelijkheid zich beter te voelen en beter te functioneren.

Bijkomende gelukkige omstandigheid is dat er een scan was gemaakt van de hersens van Robins moeder voordat ze overleed bij een auto-ongeluk. Haar hersens verkeerden bij diverse scans in diverse toestanden, maar daaronder zit ook extase. De therapie helpt, en heeft als bijkomend voordeel dat Robin niet meer naar school hoeft en van zijn vader thuisonderwijs krijgt. Zo ontstaat toch weer een situatie waarin de vader instructies geeft, waarbij instructies als vanouds het belangrijkste middel worden om de opvoeding te laten verlopen.

Echter, in een vorige blog volgden we techniekfilosoof Peter-Paul Verbeek, die op zijn manier een verhouding tot zijn symbolische vader (Hans Achterhuis) vond, maar daarvoor een alternatief vond via de cyborg-idee van bioloog Donna Haraway. Als de techniek voortschrijdt raken we zozeer versmolten met onze apparaten dat we geen vaderlijke instructies meer nodig hebben. Ik sprak in dat verband van de symbolische moeder. In de roman van Powers is het feedbackapparaat niet alleen symbolisch de moeder, maar ook in letterlijke zin, omdat het de hersenscan van Robins moeder bevat. Met andere woorden, Robin treedt ook werkelijk in contact met zijn (overleden) moeder, waardoor hij de instructies van zijn vader steeds minder nodig heeft.

Een mogelijk vervolg is dat de instructierol wordt omgedraaid. We kunnen verwachten dat Robin nu instructies gaat geven waardoor zijn vader zich kan ontwikkelen van mensenhater tot extatische mensenminnaar. Dat zou in dit geval echter weinig toegevoegde waarde hebben. Als Robin zo extatisch wordt, is dat vooral onder invloed van zijn moeder, en Theo was al groot bewonderaar van haar, dat wil zeggen zijn vrouw Aly, die in haar leven als jurist bezig was met politieke acties om het lot van dieren te verbeteren.

Tegelijk met de liefde voor de wereld groeit in de roman ook het wantrouwen in de mensheid. Robin wordt (net als Thassa in Power's eerdere roman Generosity) gekoloniseerd door de media, waardoor hij zijn vader uit handen glipt. Dit zouden we tussen haakjes kunnen opvatten als het gelijk van Hannah Arendt, die waarschuwde voor politisering van kinderen waardoor de opvoeding onmogelijk wordt. Maar dat was hier niet ons probleem. We waren bezig met de vraag hoe vader Theo een nieuwe symbolische rol kan ontdekken. En als we iets niet van hem kunnen zeggen is het wel dat hij niet zijn best doet om Robin af te schermen van die wereld. Hij vertelt hem wat hij aankan en verzwijgt de zaken die hem alleen maar cynisch en depressief zouden maken.

Die situatie is in deze wereld onhoudbaar. Kinderen ontdekken vroeg of laat hoe de wereld in elkaar zit, en het kan haast niet anders of ze moeten toegeven dat de mensheid zich inderdaad voorbij haar kantelpunt heeft gebracht. Onhoudbaar omdat je het nieuws niet buiten de deur houdt. De politiek in de VS stevent af op totalitarisme. Trump komt aan de macht, ruimteprojecten worden gecanceld, zogenaamd omdat ze te duur zijn, maar in werkelijkheid omdat de mensen niet kunnen verdragen dat alles niet om hen draait. En de kinderbescherming begrijpt helemaal niets van de relatie tussen vader en zoon en wil de zoon uiteindelijk bij hem weghalen. De vader kan zich daarover schuldig voelen tot hij een ons weegt, maar daarmee onderschat hij het begrip van zijn zoon die zelf steeds beter weet hoe alles (niet meer) werkt.

Over blijven de opties die ik in mijn vorige blog heb verkend, liefde met of zonder offer. Ik mag het slot niet verklappen, maar het lijkt wel erg op een offer. Mijn probleem is nu hoe je de roman ook kunt lezen als illustratie van de idee liefde zonder offer, en zelfs een stap verder kunt zetten, maar weer zonder te spoilen.

Voor mijn oplossing van dit probleem keer ik me tot een filosoof die ik nog steeds als een van mijn belangrijkste leraren beschouw, Michail M. Bachtin (1895-1975). Hij is vooral bekend om zijn theorie van de meerstemmige roman. In romans vertegenwoordigen de personages bepaalde wereldbeelden, en de auteur kan ervoor kiezen om deze wereldbeelden met hun personages met elkaar in gesprek te brengen, echter zonder zelf tussenbeide te komen met zijn eigen wereldbeeld. Zo bezien lijkt het of de auteur zijn handen van de wereld aftrekt en ons opscheept met anarchie.

Om de visie van Bachtin anders op te vatten vind ik het verhelderend om terug te grijpen op zijn eerdere boek Auteur en held. De auteur is niet inactief, maar de schepper van zijn personages, zijn 'held'. Die verhouding is structureel liefdevol, omdat de auteur al zijn aandacht richt op zijn held. De held is goed omdat hij wordt liefgehad door zijn symbolische vader, de auteur. Zo lief, zou je bijna zeggen, dat hij hem overgeeft aan de mensen. En naarmate de auteur die mensheid steeds meer symboliseert als een 'koor' van helden: zo lief heeft God de wereld dat hij zijn zoon aan de mensen geeft om hen via het offer te redden.

Alleen zouden we met hulp van Hölderlin kunnen zeggen: dat offer is niet meer nodig. Zelfs als de roman uitloopt op een offer moeten we bedenken dat het niet om een echt feit gaat, maar om artistieke verbeelding. We kunnen met andere woorden eenzelfde betekenis ontdekken ook wanneer we het offer alleen maar vertellen, zonder het werkelijk uit te voeren. Een soortgelijke tekst vinden we overigens ook bij Bachtin. Zijn filosofie kunnen we moeiteloos lezen als een ethiek van liefde zonder offer.

Maar nu die stap verder die ik u heb beloofd. De roman kan ons helpen met onze verbeelding, zodat we van de wereld en de mensen kunnen blijven houden. Maar de krachten van de roman reiken nog verder. We kunnen van de wereld en de mensen blijven houden, inclusief onszelf. De vader die houdt van de wereld en de mensen voelt zich schuldig. Hij had zijn zoon niet op de wereld moeten zetten. Maar nu die zoon er is, en nu hij niet zomaar zijn zoon is, maar Robin, deze Robin, kunnen we van hem houden, en daarom ook van onszelf.

Robin heet niet zomaar Robin (roodborstje). Het is een vogel, en vogels kunnen we zien. Aly (de verongelukte moeder) was vogelaar. Vogels hebben zich ontwikkeld uit de dino's. We kunnen naar deze vogels kijken zoals ik onder mijn wandelingen doe. En zelfs zonder dat ik het diertje spot kan ik aan zijn gedrag al zien dat het om een roodborst gaat. Met de woorden van techniekfilosoof Verbeek: hij beweegt met ons mee. Hij hupt vaak over de grond, voor ons uit, of vlak achter ons.

Laten we dus snel ook nog even achter ons kijken als we bezig zijn onze mooie aarde te verlaten. We zien dan hopelijk nog net hoe mooi het allemaal was.

(Voor deze blog bedank ik mijn vader Leo die me naar vogels liet kijken en vriend Leo die me de roman van Powers gaf.)

 Nature Today | Roodborstjes op vakantie


1 opmerking: