Als een land daarmee ervaring heeft, dan is het Nederland wel. Het sleutelmoment is natuurlijk de nieuwe Grondwet van de commissie Thorbecke. Nog steeds zie je het resultaat van die arbeid in het gigantische portret van Willem II in de Ridderzaal. Onze jonge gids Job (van Pro Demos) legde uit dat de koning het portret liet maken om de kamerleden te laten blijken dat hij zich niet meer onnodig met de politiek zou bemoeien. Nooit eerder was ik me er zo bewust van dat nadrukkelijke presentie absentie kan aanduiden.
Maar is het wel zo? Toen Willem II werd opgevolgd door Willem III bleef zijn portret hangen. Willem III speelde wel weer een nadrukkelijke rol in de politiek. Uiteindelijk trad Thorbecke af toen de protestanten een manifest aan de koning aanboden (de Aprilbeweging) waarin ze hem teveel sympathie betuigden. Het is dus lastig om de neutraliteit te bewaren, steeds dreigt sympathie roet in het eten te gooien.
Sympathie verloopt via symbolen. Ons symbool was de zetel. Een uurtje later zaten we op de publieke tribune van de Tweede Kamer naar een lege zaal te kijken. Mijn collega maatschappijleer vertelde me dat ze daar eerder op zetels van kamerleden had mogen zitten, en dat een leerling van ons toen zelfs op de zetel van de voorzitter mocht zitten. De lege zetels leken nu, na de woelingen van afgelopen week rond de boeren, een even veelzeggend symbool als het portret van Willem II.
In de jaren negentig las ik met een groepje filosofen de teksten van Claude Lefort, die uitlegt dat in een democratie de plaats van de macht alleen symbolisch leeg is. Er zit steeds iemand in die zetel. Het verschil is alleen dat die machthebber na een aantal jaren weer plaatsmaakt voor een andere. Als ik er nu weer over nadenk zie ik hoe moeilijk ik Lefort kan volgen. Maakte niet ook Willem II plaats voor een opvolger? En wat is een symbool eigenlijk? Wat zegt iemand wanneer hij met een lichaam van vijf meter aan de muur hangt en voortdurend lijkt te roepen: wees gerust, ik ben er niet!?
Aan het eind van een bijzonder leerzame dag bracht Job het op om mijn vermoeide en inmiddels drukke leerlingen nog een extra quiz te laten spelen over de totstandkoming van een wet. Een van de vragen was of een koning ook kon weigeren een wet die goedgekeurd is door het parlement te ondertekenen. Het juiste antwoord bleek: ja, maar dat is dan wel het einde van het koningschap. Job herinnerde aan de Belgische koning die in 1990 weigerde de abortuswet te ondertekenen. Dat was mogelijk, doordat hij zich voor 36 uur uit zijn functie liet ontheffen. Geen einde dus, onderbreking. Een einde dat voortdurend iets in gang zet.
Dit zou het moment kunnen zijn om door te schakelen naar een paar invalshoeken van Agamben. Het meest veelzeggend is het symbool van de lege troon dat in oude christelijke tradities circuleerde om aan te duiden dat God niet actief ingrijpt in de wereld. Dat lijkt in strijd met de theologie van de 'oikonomia', volgens welke God tot in detail zorgdraagt voor de wereld. Maar deze oikonomia, die onder meer via de 'economie' aan de oorsprong ligt van onze visies op samenleving en politiek, berust zelf uiteindelijk op een 'geheim' dat we met elkaar delen, en dat in werkelijkheid geen geheim is. De macht toont zich altijd, zij het in symbolen. We blijven dus verklonken aan de macht, inclusief die van de koning.
Dat wil natuurlijk niet zeggen dat we de macht van de koning en de democratie zomaar prijsgeven. Ook symbolisch houden we die in stand, al was het maar om onze enthousiaste jeugd niet vroegtijdig te ontmoedigen. En zo voelen we al bij het naderen van de Tweede Kamer dat hier een grens ligt. We treden binnen, worden genodigd om onze broekzakken te legen en onze riemen af te leggen, terwijl we eerder al afstand hadden moeten doen van ons kostbaarste lichaamsdeel, de mobiel. De Tweede Kamer is kortom een tempel waarin we even op de troon mogen zitten nadat we ons hebben ontledigd, nadat we niets en niemand zijn geworden. In die zin blijft de leegheid van de troon gewaarborgd.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten