Democratie baart autoritarisme

Kun je groepen of instellingen totalitair noemen? Ja, in een blog kan heel veel. In het spoor van Plato zit je altijd met lastige vertalingen van termen als polis, politeia, paideia, gymnasion en akademia. Toch zijn die termen ook makkelijk, omdat we de wereld van Plato blijven meenemen in onze samenlevingsvormen. Het vertaalwerk is als het ware al voorbereid. Bovendien zijn de grote vormen zoals de moderne staat zozeer verbonden met micropolitiek dat de middentermen geanalyseerd kunnen worden in dezelfde termen als de omvattende vormen. De staat omvat dus, of hij nu democratisch is of niet, het nationale en het lokale niveau, de instellingen en machtstechnieken, Gemeinschaft en Gesellschaft.

Toch is het opmerkelijk hoe gemakkelijk autoritaire vormen kunnen ontstaan in een democratie. Je kunt ze dan wel in dezelfde termen analyseren, ze zijn zeker niet isomorf. Denk aan scholen, kerken, bedrijven, het leger, relatief autonome culturen, gezinnen. Vaak wordt met democratisch bedoeld dat de stichters of leiders van deze instellingen deelnemen aan de staatsdemocratie en de leden met hun persoonlijke stemrecht. Maar binnen hun instelling zijn ze verdeeld in leiders en ondergeschikten. Ook de democratische staat zelf is verdeeld in leiders en onderdanen. De leiders worden gekozen, maar juist daardoor zijn ze leiders. Je kunt binnen een democratie dus heel ver opschuiven naar autoritarisme. Daardoor behielden ook de communistische staten een zekere overtuigingskracht door zichzelf als democratie te betitelen, inclusief grondwettelijk verankerde rechten en verkiezingen.

Een interessant geval van wat ik 'totalitarisme' noem kwam onlangs in de media, nota bene bij het positief gestemde VPRO-programma Tegenlicht. Scholen experimenteerden met zeer diverse nieuwe onderwijsvormen. Gemeenschappelijk was dat de vormen ontstonden binnen de docentenkring. Tenminste, dat leek zo. Er wordt dan gemakkelijk gesproken van bottom up tegenover top down. Een schoolleidster vertelde trots dat zij de docenten zo ver had gekregen zo'n vernieuwing zelf door te voeren. Nu kon ze ook met gerust hart vertrekken, de docenten konden het nu zelf wel aan.

Je zou dus beter kunnen spreken van top down bottom up top away. Dat doet inderdaad denken aan de verwachting van withering away van de staat in het communisme, of in het liberalisme de nachtwakerstaat. Een classicus zal al gauw denken aan Solon die voor tien jaar vertrok om de invoering van zijn wettenstelsel in Athene door zijn aanwezigheid niet dwars te zitten. Je ziet hoe gemakkelijk democratische vernieuwingen kunnen samengaan met een uiterst autoritaire gezagsstructuur. In het poolexpeditie-experiment op mijn school wordt gesproken van het 'beschikken over de juiste mensen'. Wat vervolgens bottom up verschijnt betekent vooral dat de geselecteerde docenten de trotse uitvoerders van de imperatieven zijn. Trots, ja, want anders waren ze niet geselecteerd.

Je zou deze schildering kunnen opvatten als kritiek op autoritarisme. Hoe nodig ook, want we leven nog steeds in een democratie, het is wellicht interessanter ons blikveld te verruimen en te begrijpen waarom de democratie autoritarisme zelf voortbrengt. Ik som enkele mogelijkheden op, meer kun je in een blog niet doen.

• contractmodel. De democratie veronderstelt volgens heel wat filosofen een contract. Je bent altijd al tot de democratie toegetreden, maar nooit zonder je instemming. Dat model kun je a fortiori gebruiken voor een autoritaire instelling als een bedrijf omdat je daar willens en wetens een contract hebt getekend.
• religion civile. Een democratie moet ervoor waken dat de burgers onverschillig worden en hun deelname beperken tot passief toekijken. Hoewel de religion civile geen verhouding tot een transcendente werkelijkheid veronderstelt neemt ze bij voorkeur wel die vorm aan. Dat maakt begrijpelijker waarom de schaarse republikeinse protesten op Koningsdag worden geëlimineerd.
• politie. Een democratie moet zijn wetten opleggen zonder tegen de volkswil in te gaan. In de uitvoering van de wet moet er altijd ruimte zijn voor pragmatische keuzes. Daarvoor is de politie noodzakelijk en geschikt. In naam der wet is hij uw vriend en helper. In Arnhem zetelt hij in de Grote Broer.
• techniek. Een democratie is zelf misschien geen techniek, omdat ze de macht neerlegt bij de gebruikers van de technieken. Maar hoe omvattender en complexer de techniek wordt, hoe abstracter de gebruiker. Ook de gebruiker wordt met technieken geïdentificeerd en geselecteerd.
• persoon. Om democratische burgers te vormen schiet het begrip individu te kort en zal er altijd iets nodig zijn van opvoeding, educatie, romantiek. In het onderwijs is nu de persoonlijke aanpak in opkomst. Deze geeft een vrijbrief aan etikettering en omgeeft de leiders met een aura.
• communicatie. Om het democratische gesprek te realiseren moeten burgers praten over de belangrijke problemen. Omdat er geen homogeniteit van taal is moeten alle problemen worden vertaald in de bewoordingen en interesses van de burgers. Via persuasive language is de glijbaan naar autoritarisme snel gevonden.
• compassie. Een democratie draait om compassie met minderheden om de terreur van de meerderheid te voorkomen. Daarom is een aanvullende ethiek altijd nodig. Die ethiek roept machten in het leven die het, door compassie gedreven, opnemen tegen de meerderheid. Een bekend motief dat autoritaire leiders gebruiken in de aanloop naar een oorlog (Poetin).
• openheid. Net zoals deze lijst open is, is de democratie ook noodzakelijk een open gemeenschap, zelfs als de plaats van de macht 'symbolisch bezet' is. Daardoor doemt wel steeds de vraag op of er een subject van de democratie kan bestaan en wie dan. En hoe kunnen we deze vraag opwerpen na het einde van de filosofie, laat staan hem beantwoorden? Vraagt dat niet om wijze mensen, priesters, charlatans, Schwärmer, autoritaire secteleiders?

Acht willekeurige thema's, noodzakelijk een open reeks. Evenzovele of meer molenstenen om de nek van de democratie. Het wordt langzamerhand begrijpelijk waarom Arendt zo vertrouwde op de arbeidersraden en waarom mensen zo makkelijk doorschuiven naar autoritarisme. Maar misschien moeten we bij diezelfde Arendt troost zoeken voor dit langdurige sterven van de democratie. Zij spreekt liever van nataliteit, van een pluraliteit die steeds ontstaat, kan ontstaan. Misschien moeten we in een andere blog eens kijken of bovenstaande dynamieken niet ook in omgekeerde richting werken. Hebben de Griekse turannoi niet ooit de invoering van de democratie voorbereid? Niet alleen in dialectische zin, maar ook door de infrastructuur neer te leggen en zelfs via de krankzinnige pedofiele liefdesaffaires met Harmodios en Aristogeiton? Nou dan!