De geest van Deleuze - Een compendium

Het Deleuze compendium bevat talrijke bijdragen van Nederlandstalige filosofen. Deleuze wordt hoofdzakelijk behandeld als filosoof en de uitstapjes naar de afzonderlijke gevallen, zoals de film, worden aangezet vanuit de filosofie. Dat is terecht, want Deleuze was vooral een filosoof. Dat hij dook in de film, literatuur en muziek had filosofische redenen. Of je Deleuze nu beschouwt als ontoloog of als 'fysicus' (Badiou), vanuit beide wegen leidt het denken naar de oppervlakte der dingen. Er zit niets achter. Het zijn dat er is dient zich aan tussen de dingen, de wordende dingen. Je kunt dus niet om die dingen heen.

Schrijven Nederlandstaligen over Franse filosofen, dan is dat meestal in oppervlakkige sneren ('postmodernisme'), maar slaan ze aan het lezen dan is dat uit diep respect. De keuzes van die filosofen worden gevolgd. Zo gaan de schrijvers uitvoerig in op Hume, Bergson, Nietzsche, Leibniz, Spinoza en Foucault. Vanuit de titels verschijnen de omtrekken van een Deleuziaanse canon. Duik je dieper in de essays, dan komen andere denkers aan het licht, zoals Plotinus, Duns Scotus, Simondon, en is Deleuzes diffamering van bijvoorbeeld Kant op zijn minst ambigu. Hoe kan het ook anders bij een filosoof die boeken niet wil begrijpen of bekritiseren maar gebruiken?

Even Nederlands is de neiging complexe filosofieën te vertalen in Jip en Janneke. Dat is hier niet gebeurd. Ook in zijn begrippen en kronkels wordt Deleuze gerespecteerd. Misschien zelfs wel té, want zelf schrok hij er niet voor terug om Alice in Wonderland te bespreken. Ook gaat de literatuurbespreking nauwelijks in op de Angelsaksische romans van bijvoorbeeld Miller of Castaneda, zodat de Europese avantgarde-kleuren op het portret overheersen.

Waarmee meteen de verdenking van transcendentalisme zou kunnen rijzen. Had Deleuze immers geen kritiek op de Europese romans omdat die de realiteit tezeer vanuit een transcendentaal perspectief zouden schilderen? En raak je daarmee weer niet terecht in de tengels van de mimesis, die Deleuze evenzeer verafschuwt als Plato dat deed? Hier verraadt zich toch zoiets als een signature van de bundel, als zoiets al mogelijk is, en dat het mogelijk is, daarop is de hele filosofie van Deleuze gericht. Niet voor niets eindigt de bundel dan ook met de 'individuering' waar en passant de politiek passeert en de intrigerende term 'sociaal subject', een subject dat in de politieke activiteit zou moeten worden geïndividueerd.

Nog even en we zitten in Politeia. Geen mimesis, wel paideia, en dan hangt het er maar vanaf wat je daaronder verstaat. Je zou op zijn minst Plato moeten lezen. Hier en daar wordt Plato wel genoemd, maar meestal toch als afzetpunt. Want je hebt voor je heiligencanon nu ook eenmaal tegenspelers nodig.

Een andere interessante tegenspeler is Badiou. Het dichtst in de buurt van zijn Deleuze-lezing komt Leen de Bolle. Maar bij de verwijzing naar Plato breekt toch zijn klomp: "In zijn commentaar op Deleuze gaat Badiou zelfs zo ver te stellen dat 'het deleuzeanisme in de grond van de zaak een platonisme met een nieuw accent is'. Dit is echter een kwalificatie die volledig lijkt in te druisen tegen de geest van Deleuzes denken en die geen recht lijkt te doen aan het eigensoortige begrip van immanentie dat deze ontwikkelt." (364) Klaar! Die geest doet mij dan weer sterk aan Hegel denken en enkele andere denkers zoals Valéry. Je zou de filosofen van het compendium iets meer tegenspraak en verwarring toewensen, anders lijkt het me onmogelijk zoiets als een deleuzeaanse geest te denken.

Zo blijft het wachten op een lezing van Plato in de geest van Deleuze, waarin de sjablonen en rigide lijnen plaatsmaken voor aandacht voor de stijl en het stotteren, voor een staat die stuit op de oorlogsmachine zoals die Plato in diverse fasen van zijn leven nog vertrouwd was. Niemand die zoiets zo snel zouden kunnen begrijpen als de auteurs van het Compendium, die ook Deleuze hebben weten te vangen in een paideia van Hollandse snit. Waarom ze er niet aan willen lijkt me ook helder. Je bent een sociaal subject of je bent het niet, en dan heb je nu eenmaal gemeenschappelijke vijanden nodig om de zaak overzichtelijk te houden.