Winnen is belangrijker dan deelnemen

'Het houdt op als we gewonnen hebben,' zegt een CIA-leider in een van de Bourne-films. Daarmee krijgt hij de plaatsvervangend directrice tegenover zich. Soms moet je je inhouden. Hoe dan ook, de uitspraak die met veel aplomb wordt gezegd in een crisissituatie zou je kunnen beluisteren als een sententia, een wijze uitspraak.

Winst kennen we onder andere uit het kapitalisme en marxisme, maar is al een veel ouder begrip. Denk aan de rol van sport in de oudheid. De Grieken rekenden met een jaartelling in olympiades, die zelden - zoals nu met Tokio - in de war raakt. Het gaat om niets minder dan de winst, het verslaan van de tegenstander. De vijand in oorlogen wordt soms opgevat als een tegenstander in een wedstrijd. Je moet hem verslaan, daar gaat het om. Ook als je weet dat een volgende wedstrijd weer start met 0-0.

Zeg niet te gauw dat de filosofie daarboven staat. Ik las de subtiele analyses van Agamben. Hij wil de politiek graag opvatten als een spel, en is in staat om ook bijvoorbeeld Plato zo te lezen. De politiek, met oorlogen die moeten worden voorkomen, in gang gezet of beëindigd, is een soort schaakspel en de deelnemers zijn pionnen op het bord. Er is geen doel, er is alleen een spel. Dat kan ik volgen. Maar een spel is toch gericht op winst??

Bij de Grieken werd je getraind op school, en daar worstelde je ook, op het gumnasion, de plaats waar je naakt was. Daarnaast kreeg je training in het van buiten leren en performen van Homerus. En uiteindelijk kreeg je ook nog training in spreekvaardigheid. Het ging er niet om dat je je diepste zielenroerselen moest uitdrukken, je moest de ander in de volksvergadering overtuigen. Het ging om de winst.

Hoe kan het dat we dit hebben vergeten? Tja, daar kun je verschillende verklaringen voor bedenken. Ik denk bijvoorbeeld aan de vermoeidheid die optrad na een serie burgeroorlogen. Toen er alweer een slag werd gewonnen, alsof het een spelletje zeeslag betrof, ik doel op Actium 31 v.Chr., waren de burgers vooral blij dat er iemand zoveel macht had, de jongeman Octavianus, dat ze het allang best vonden dat deze de alleenheerschappij op zich nam. Een paar decennia later kwam er een liefhebber van paradoxen aan de zijkant van het wereldtoneel. 'Wie verliest zal winnen,' daar kwamen zijn uitspraken zo'n beetje op neer. Mensen begrepen toen nog dat deze charismatische man vrede kwam brengen, al beweerde hij zelf paradoxalerwijs het tegendeel ('Ik ben gekomen om het vuur te brengen').

We beleven verkiezingen als wedstrijden. Zeker als we die beperken tot een tegen een, dan is er een winnaar en een verliezer. Het gaat om de winst. Ook de economie kun je zo duiden. Winst maken is bedoeld als voorwaarde voor investering en groei, maar omdat er geen stabiele bodem onder de economie ligt, beleven we winst als het maken van meer doelpunten dan je tegenstander.

Er is geen doel, de weg is het doel. Maar als die weg het doel is, dan scoren we voortdurend. Wij scoren, de ander scoort, en af en toe is er een moment dat er wordt afgeblazen, dat de tussenstand wordt opgemaakt. We staan voor, we staan achter. We hebben gewonnen.

Je kunt vriendelijke spelregels opstellen, zo ongeveer wat Wittgenstein voor ogen zal hebben gestaan door de hele samenleving te duiden in termen van taalspelletjes. We weten niet wat de spelregels zijn, maar wellicht zijn ze al geldig, en zijn we in staat het spel volgens deze regels te spelen. Maar als het om de winst gaat, dan zijn we tevens in staat om deze regels een beetje te plooien of zelfs te overtreden. Bij voetbal komen overigens beide aspecten samen. Je speelt namens je sponsor, en mag alleen daarom al het winstoogmerk niet relativeren.

Kunnen we deze wijsheid zo ontwrichten dat we zicht krijgen op een winstloos leven?

Dat lijkt me een kwestie van formaat. Als een jongen me vroeger uitdaagde om te vechten, ging ik al liggen. Verliezen is een goede optie om te ontsnappen aan de dominantie van de winst. Er zijn er meer. Neutralisering bijvoorbeeld. Vluchten, op de vlucht blijven, terwijl je je jagers op de hielen blijft zitten, zoals Jason Bourne. Kortom, laten we niet te snel zeggen dat we uitgeleverd zijn aan winstbejag.