Fantaseren over Anna - Finse dagen van Herman Koch

Zonder maskers schrijven, kan dat? Herman Koch had er zin in, en deed het gewoon. In zijn roman Finse dagen schrijft hij over de tijd na de middelbare school, toen hij een tijdje bij een boer in Finland ging werken. Van zijn vader moest hij ontdekken wat hij met de rest van zijn leven wilde. Maar belangrijker voor Herman zelf was dat zijn moeder kort daarvoor overleden was. Je voelt aan dat het schrijven zonder maskers te maken heeft met het overlijden van zijn moeder, al weet je niet precies wat.

Dit niet precies weten is wat Koch ons voortdurend laat zien, en wat volgens recensent Rob Schouten misschien wel het bewijs is dat we met de echte Koch te maken hebben. Had hij in die tijd nu een zonnebril of niet? Ook blijven de scènes soms bewust vaag. Als hij zich wel iets precies herinnert, het meisje bij een dorpsfeest in Finland, haar haar met krulspelden, dan ziet hij haar later nooit meer terug, en lijkt het beeld los te staan van zijn verhaal en de rest van zijn leven.

Misschien ligt hier ook een sleutel om het verhaal aan de dood van zijn moeder te relateren. Herman zweeft zelf boven de afgrond en probeert zich zwevend te houden. Zijn moeder is net gestorven, maar Herman bezoekt als scholier gewoon feestjes en gedraagt zich losjes. Hij ziet dat de meisjes dat doorzien, maar tegelijk dat dit hem extra aantrekkelijk maakt. De meisjes helpen Herman om zich zwevend te houden. Ze ontzien hem tegelijk, ze noemen hem 'transparant' en niet meelijwekkend.

Er schuilt een paradox in deze losse houding. Herman zakt wel weg in de afgrond, maar laat dat aan niemand zien, 's nachts, huilend in zijn kussen. Ja, hij laat het wel zien, nu, 47 jaar later. Maar dat heeft iets raars als hij er meteen bij vertelt dat de meisjes hem toch wel doorzagen. Het laten zien van zijn gezicht krijgt dan iets van een masker, iets wat juist de verbinding tot stand brengt tussen de meisjes en de lege plaats die zijn moeder achterlaat.

Het lijkt er sterk op dat die meisjes juist niet transparant mogen zijn. De Finse Anna is niet gewoon Anna, maar wordt Anna Karenina. En zoals we hebben gelezen in die roman, moet de man die Anna ontmoet maar besluit om afstand van haar te nemen omdat hij al verbonden is met een andere vrouw, zijn leven vooral als boer leiden. Zo lijkt het logisch dat Herman al vroeg ontdekt dat hij niets anders dan schrijver is, maar Finland opzoekt om er te leven als boer. Finland? Ja, omdat in die dagen Rusland ontoegankelijk was, waar Finland staat moet je Rusland lezen, en waar Rusland staat moet je Russische roman lezen, dus Anna Karenina.

Als we dit maskerade noemen, maken we het ons misschien te makkelijk. Er is geen tegenstelling, daarin ben ik het met Rob Schouten eens, tussen de ware Herman Koch en zijn maskers. De echte tegenstelling bestaat tussen de schrijver die voortdurend zegt: dit ben ik, en zijn lezers vertelt dat zijn ware lezeres Anna is, de 'Finse' Anna die nu 47 jaar ouder is en waarover Herman fantaseert. Niet over Anna zelf, maar Anna als potentiële lezer van Hermans boek. Liever kunnen we dus van fantasma spreken, de verbeelding van de geliefde ander van wie we ons verbeelden dat die van ons houdt, om onszelf in zweeftoestand te houden.