Vandaag stuitte ik op een kort essay van Walter Benjamin over de Russische film uit 1927 (Angelus Novus p.195 e.v.). Benjamin heeft een positieve interesse in de Sovjet-Unie waar hij ook enige tijd verblijft. Toch is hij kritisch over de film, en wel vanwege het realisme. Onmiddellijk denk ik terug aan Maarten die me duidelijk maakte dat film pas daar ontstaat waar we het tekort ervaren van het leven zoals het is. Hier zie ik al meteen een belangrijke cue om film van de tragedie te onderscheiden, vooral in de versie van Nietzsche. De tragedie maakt het mogelijk om het leven niet alleen te zien zoals het is maar ook nog eens te vieren, als een feest. En hoewel we soms denken dat het leven in film veel preciezer wordt weerspiegeld (dat had ik al eerder vastgesteld) is het realisme maar een figuur die ons moet overtuigen om volledig door de film te worden meegenomen.
Welnu, Benjamin denkt dat het probleem van de Russische film vooral te maken heeft met de boeren, het beoogde publiek. De boeren begrijpen niets van gelijktijdige plotreeksen en andere structuren, zodat de regisseurs zich moeten beperken tot een enkele verhaallijn die chronologisch wordt gevolgd. Ook begrijpen de boeren niets van liefdesdrama's, die dus worden geweerd uit de film, en zelfs bekende acteurs worden . Het enige sterke punt van de Russische film ziet Benjamin in de demarcatie van Rusland met het Westen. Maar het lijkt erop dat precies die demarcatie hun in de weg zit.
Zeer interessant vind ik de opmerking van Benjamin dat de Russische films de techniek bewieroken, waardoor je zou verwachten dat de 'groteskfilm' er populair zou zijn, quod non. Dit spreekt me aan omdat het groteske een enorme traditie heeft juist in Rusland, met name in de literatuur, denk bijvoorbeeld aan Gogol. Het zou ook kunnen dat Benjamin bij het groteske denkt aan de westerse figuren, zoals Charlie Chaplin. Smalend zegt Benjamin dat de komiek Iljynski alleen maar bekend kan zijn in Rusland omdat Charlie Chaplin er onbekend is.
Het is dus een beetje een armoedige boel, daar in de Sovjetcultuur. Deze beoordeling staat in scherp contrast met een aantal Amerikaanse en Duitse studies over deze periode die ik ooit las. Er was een rijke cultuur met zelfs nog een hoop avantgarde. Maar juist sympathisant Benjamin is kritisch. Hij is niet geïnteresseerd in de beschrijving van de cultuur als zodanig, maar in de kansen voor cultuur die mogelijk wordt gemaakt door de staat om het leven te verrijken.
Hier zien we dus ex negativo de politieke betekenis van film verwoord. Juist vanwege de staatscontrole kan de politiek bijdragen aan de cultuur. Dit geheel anders dan literatuur en zelfs theater. Omdat er minder geld en een kleiner publiek mee gemoeid zijn, hebben deze kunstvormen minder betekenis. Het is niet makkelijk om met deze controle een goed scenario te schrijven. Dit moeten we niet opvatten als een excuus voor de povere kwaliteit, maar als uitleg van het politieke belang en de kansen die hier voor het grijpen liggen.
Van een grotere afstand bezien zou je misschien niet alleen de Russische film van de jaren twintig, maar ook de film überhaupt moeten zien als illustratie van gemiste kansen. De tragedie van de film is dat deze juist zijn bestemming mist wanneer het belang het grootst is. In die zin is er met de toptienlijstjes van afgelopen weken niet echt iets veranderd. Er zijn goede films die relatief slecht bezocht zijn en slechte films die goed bezocht zijn.
Moet je dus concluderen dat de film niet de politieke functie kan vervullen die de tragedies hadden bij de oude Grieken? Daarvoor is het nog te vroeg. Het kan ook zijn dat we nog niet goed begrijpen wat een gemiste kans is, en dat hierin precies de tragedie van de film besloten ligt. Zo ongeveer als de roman die maar geen epos wilde worden, en zoals die door Lukács en Bachtin beschreven is, naar aanleiding van diezelfde Sovjetcultuur, en evenzeer geldig voor die van ons.
Iljynski
Geen opmerkingen:
Een reactie posten