Het lichtje dat ineens ging flakkeren was het woord stichijnost', dat ik nog uit mijn proefschriftperiode ken. Stichijnij betekent elementair, gewelddadig, stormachtig.
Ik kan er lijnen mee ontwaren tussen de diverse onderwerpen van mijn blogs en weer nieuwe uitzichten blootleggen. Wie weet zelfs wel openingen.
το στοιχειον (to stoicheion) als taalelement
In mijn blog over het proefschrift van collega Arina Banga en Theaitetos, de dialoog van Plato, ging het over tussenklanken en over het probleem van elementen van een geheel. Een letter (stoicheion), zegt Sokrates, is een ondeelbaar element (ook stoicheion) van de taal. Eigenlijk ligt in stoicheion het hele probleem van Plato samengebald. Je kunt met letters wel woorden vormen maar niet tot betekenis komen, omdat die betekenis pas ontstaat vanuit het geheel. In het proefschrift van Arina is de vorm en (zoals in boekenplank) tussenklank. Je zou deze taalvorm prima kunnen verwoorden met de term stoicheion. Geheel overeenkomstig Plato kun je ook de taalvorm beter begrijpen door hem te relateren aan betekenis. Zelfs wanneer die betekenis misschien niet beoogd is.
τα στοιχεια bij Paulus
Via Badiou en in gesprek met collega Marnix Bergwerff belandde ik bij Paulus, die sinds enkele decennia een revival doormaakt in filosofische kringen, ook bij atheïsten. Stoicheia betekent bij Paulus de machten waaraan we onderworpen zijn, de 'machten van de wereld'. In de Galatenbrief spreekt Paulus over de bevrijding door Christus door deze te vergelijken met een zoon die erfgenaam van zijn vader wordt, maar zolang hij onder toezicht van zijn vader staat verschilt hij in niets van een slaaf: 'Op dezelfde manier waren ook wij, toen we nog onmondig waren, onderworpen aan de machten van de wereld.' (Gal.4, 3) Hoe moeten we 'machten' hier begrijpen? Er schuilt een enorme diversiteit van betekenissen achter: sterren, natuurelementen, getallen. Het staat in contrast met de plannen van God met de wereld. Behalve in de passage van de Hebreeënbrief die vroeger ten onrechte aan Paulus werd toegeschreven: 'Werkelijk, u had toch inmiddels allemaal leraar moeten zijn! In plaats daarvan hebt u er zelf een nodig om u opnieuw de grondslagen (στοιχεια) van het woord van God bij te brengen; het is met u zo ver gekomen dat u weer aangewezen bent op melk in plaats van op vast voedsel.' (Hebr. 5,12)
Al met al heeft stoicheia bij de echte Paulus een negatieve betekenis. De machten van de wereld staan de redding door God in de weg. Opstanding uit de dood is bevrijding uit de machten van de wereld.
стихийность (stichijnost')
Met deze Russische term sluit ik aan bij de symboliek van poolexpedities van collega Minke Knol. En bij mijn eigen proefschrift uit 1996, waar ik stuitte op de betekenis van carnavalssymboliek in het stalinisme via de literatuurhistoricus Michail Bachtin. Een van mijn onderzoekshelden op dit gebied was de Amerikaanse Katherina Clark. Zij schreef samen met Michael Holquist een belangrijke intellectuele biografie van Bachtin, maar schreef ook over mythes en populaire cultuur in de Sovjetunie van de jaren '30. Een centrale mythe was die van piloten die naar de noordelijke poolvlaktes vlogen en weer terug. Zij spraken een enorm publiek aan, maar belangrijker was dat ze een symbolisch model boden voor de sovjetburger. De impliciete boodschap was dat een ware, positieve held zich bewijst in confrontatie met de elementen ('stichija'). Maar het woord stichija, de Russische erfgenaam van het Griekse stoicheion, lijkt zijn negatieve betekenis deels te hebben verloren. Stichija betekent natuurkracht, element, oerkracht, ramp, en wilde, ongebreidelde groei. 'Byt' v svojej stichii' betekent 'in zijn element zijn'. De openbare performances van piloten en poolreizigers sloten naadloos aan bij de norm om helden uitsluitend positief af te beelden. Was er in de jaren '20, ook bij Gorki, nog fascinatie voor de negatieve held, met het door Gorki zelf ingeluide socialistisch realisme was dit over.
Drie contexten, drie historische momenten, drie collega's. Verenigd, bien étonnés, étonnées, de se trouver ensemble, rond het woord stoicheion.
Chiastische logica
De logica achter deze drie momenten zou je chiastisch kunnen noemen. Aan de ene kant is er een beweging van een negatieve naar een positieve waardering. Bij Plato is stoicheion het element of de letter die niet het geheel vormt, bij Paulus zijn de stoicheia de machten waarvan we worden bevrijd. Bij de stalinistische Russen wordt stichijnost' een positief bejegende elementaire kracht, de kracht van de elementen en van het elementaire.
Aan de andere kant verdwijnt de betekenis 'letter' uit de notie. Bij Plato betekent stoicheion nog letter, bij Paulus al bijna niet meer, bij de Russen is deze betekenis volledig afwezig.
Naarmate de betekenis 'letter' uit het begrip stoicheion verdwijnt neemt de positieve waardering toe.
De letter is het negatieve
Je zou ook kunnen zeggen: de letter wordt steeds meer het negatieve bij uitstek. Bij Plato moet de letter worden opgenomen in het geheel, de lettergreep, het woord, het zijn. Bij Paulus is de letter het teken van de wet. De wet is niet vanuit zichzelf negatief, maar verklaart wel waarom de mens tot zonde vervalt en in de greep komt van de dood. In het stalinisme is het 'formalisme' in de jaren '30 en later de naam voor een intellectuele benadering waarin de marxistisch-leninistische dialectiek wordt afgewezen, of waarin de schijn wordt gewekt dat dat zo is. Formalisme betekent dat je de werkelijkheid begrijpt vanuit de tekens, vanuit hun samenhang en hun verschillen. Het werd een reden om je aan te klagen, te deporteren en te doden.
Waar zitten we nu, welke betekenis heeft de geschiedenis van stoicheion voor ons? Bijvoorbeeld in het onderwijs?
Misschien moeten we het in eerste instantie heel simpel houden. Onderwijs heeft altijd te maken gehad met het leren van cijfers en letters, van stoicheia. Dat zal het ook altijd te maken blijven hebben. Je leert lezen, schrijven en rekenen door stoicheia te leren. Daar begin je mee. Je begint met het elementaire. Daar zijn de meesten van ons het wel over eens. Maar over wat daarna komt lopen de opvattingen al gauw uiteen. Met andere woorden: de letters en cijfers maken plaats voor opvattingen, opinievorming, ervaring, rendement. In dat geweld raken de letters ondergesneeuwd.
Later moeten we de gevolgen weer corrigeren met extra onderwijs in spelling en rekenen, in de elementaire vaardigheden. Maar op dat moment is het kwaad al geschied. De letter en het cijfer zijn het kwaad. We delegeren ze aan de computer, met spellingsprogramma's en rekenprogramma's. Zo wordt het elementaire als het ware onder het onderwijs vandaan weggeslagen.
Goed, we zijn bevrijd, we zijn spontaan, we zijn in ons element. We gaan zelfs de strijd met de elementen aan.
Maar de letter blijft terugkeren in het hart van het Platoonse zijn, de Paulijnse bevrijding en de stalinistische spontaniteit. Bij Plato is het de vorm of idee die zichzelf gelijk blijft, ook al kan hij niet worden gedacht en gezien. Vandaar dat we nog steeds van 'platonisme' en 'ideeënleer' spreken, terwijl we deze nergens bij Plato aantreffen. Bij Paulus is de letter een formule geworden waarin een naam centraal staat, Jezus. 'Jezus is de heer', 'door God opgewekt uit de dood'. Deze formules hebben zelfs de naam gegeven aan nog steeds de grootste godsdienst op aarde, het Christendom. In het stalinisme zijn de letters en cijfers volstrekt verheerlijkt in vijfjarenplannen en de teksten van Marx en Lenin.
Het volstrekt negatieve keert terug in een intense vorm, als het volstrekt positieve. Als zodanig blijft de 'berichtenstok' van Plato ons beduvelen, de stok die elk moment kan draaien en de gecodeerde berichten onleesbaar maakt. Alle onderwijsrevoluties zullen dit niet oplossen. Integendeel, het zijn zelf draaiingen, peritropai die de onleesbaarheid vergroten.
Moeilijk? Ingewikkeld? Hermetisch? Welnee, we kunnen altijd opnieuw beginnen. Om met de Hebreeënbrief te spreken: u hebt zelf een leraar nodig om u de grondslagen van de taal bij te brengen. Een beetje lezen, een beetje schrijven en een beetje rekenen, dat doet wonderen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten