Filosofie is een manier om contact te maken met de wereld. Daarom onder meer schrijf ik nu mijn blogs over Plato-kenner Jan Patočka. Daar ben ik nog niet klaar mee, maar het format van de blog vraagt erom, gebruik te maken van wat langskomt. Welnu, gisteren bezocht ik met Inez in Amersfoort de expositie van Mona Hatoum, Inside out. Daar stuit je al een paar keer op wereldbollen. Hersens zijn geplooid in een globe van beton en hars, een andere bol is gemaakt van gebogen gewapend staal met brokken puin, alsof je naar een parodie van een planetarium staat te kijken, en weer een andere is van roestvrij staal, met de omtrekken van continenten in gebogen neonbuizen. De wereld kan dan wel een bol zijn, in die bol is blijkens de titel iets van binnen naar buiten gekeerd.
Dit is al dankbaar voer voor mijn denklust. Begon ik een van mijn vorige blogs niet met de verdenking dat Patočka onder het mom van contact met de wereld steeds verder naar binnen gekeerd raakte? De limiet van deze beweging is gevormd door zijn beschouwingen over de punt als mathematisch grondprincipe bij Plato, en zeker ook bij de zorg voor de ziel, een orgaan dat zo innerlijk is dat we het niet eens kunnen zien. Tegenover het inside out van Hatoum staat zoiets als een outside in van Patočka.
Misschien is het een wel de keerzijde van het ander, en hebben we allebei nodig om ons contact met de wereld te begrijpen. Ook hiervoor zie ik al snel aanwijzingen. Hatoum had geregeld dat de ramen van het museum afgedicht waren zodat je niet naar buiten kon kijken. Je loopt dus in een paar zalen met niets anders dan haar kunstwerken. Ze speelt een spel met afmetingen. Allerlei huiselijke voorwerpen zoals keukengerei en bedden zijn zo weergegeven dat je je bewust wordt van de harde, wrede, grote buitenwereld. Een kaasschaaf vormt met een paar andere onderdelen een paravent, en die zien we in een andere ruimte in de afmetingen van een echte paravent terug.
De begeleidende teksten leggen uit dat de richting van binnen naar buiten moet zijn. Als we de wrede wereld terugzien in het getransformeerde huisgerei identificeren we ons eerst met het innerlijk en vervolgens met de buitenwereld. Maar Hatoum had verordonneerd dat de teksten niet bij de kunstwerken mochten hangen. Er was wel een boekje met foto's en teksten, maar dat voelde als een overtreding, en heb ik dus netjes meegenomen voor thuis. Waarmee ik dan toch weer de beweging van buiten naar binnen maakte. Eerst de wereldbollen met hun harde beton, nu mijn huiselijke omgeving met mijn blog. Oikeiosis in de zin van de stoïsche filosofie, het leren over de wereld door je die eigen te maken, door de wereld naar de afmetingen en sfeer (het Griekse sfairos betekent bol of bal, voetbal heet er nog steeds podósfero).
Laten we intussen niet vergeten dat ook de filosoof Patočka niet te reduceren is tot een richting. De zorg voor de ziel ziet hij als de kern van Europa, van het Europa dat zich zo graag beroept op zijn geestelijke waarden en een voorbeeld wil zijn voor de hele wereld. Iets onzichtbaars en kleins, die ziel, maar Patočka ziet het als de 'gist' die rijst en doordringt in het hele continent, en daarmee in de hele wereld. Die wereld zelfs gedacht als het hele universum, want dat heeft de nietige, eindige mens nodig om überhaupt te kunnen verschijnen.
Kan zijn dat mijn nevenschikking van de filosoof en de kunstenares geforceerd aandoet. Maar zowel bij Plato als bij Hatoum is steeds geweld in het spel (ik doe nu mijn best om het woord 'geweld' niet te rechtstreeks toe te passen op de gistbol, een gistbol kan sowieso niet wellen). Plato vertelt hoe de geboeide man met geweld uit de grot wordt gesleept, de mens is gehecht aan zijn comfortzone, maar moet de dingen zien zoals ze zijn, in het - ook weer pijnlijke - licht van de zon. En over het geweld van Hatoum hebben we het gehad, het is blijkens de toelichtingen het geweld van het unheimliche, het geweld dat zich onverwacht voordoet in onze comfortzone.
Kunst wil ons wakker schudden, ons brengen bij de harde waarheid. Maar dan gaan we van het museum naar de Elleboogkerk, waar de hele ruimte gevuld is met een kunstwerk van Hatoum, Web. Het is blijkens ons boekje een 'installatie die bestaat uit een grootschalig netwerk van glazen bollen dat door de draden de vormvan een spinneweb heeft gekregen.' Het lijkt nu alsof we ons verbonden mogen voelen met alles in een hemelse sfeer, alles is wit geverfd, de glazen bollen zijn wit en transparant. Alleen al die term 'spinneweb' suggereert dat we ons weer unheimisch moeten voelen, maar zoals gezegd, we mogen de installatie verkennen zonder het boekje te lezen.
Ik ben me ervan bewust dat ik op dit moment schrijf op het licht, en dat deze blog een soort glazen bol is in het web. Het is moeilijk om afstand te bewaren tot het web. We zijn ons zeker ook bewust van het kwaad dat boven ons hoofd hangt, de Musks en andere ratten of spinnen die zich niet altijd tonen maar ons in hun web proberen te vangen. Maar dat is niet wat ik voel, niet waar ik aan denk daar in de Elleboogkerk. Ik voel eerder dat ik loop in een hemel. De bollen bevatten misschien iets geestelijks, misschien herinneringen aan dierbaren of glimpen van de toekomst. Ze zijn transparant, breekbaar, de bollen bevatten niets substantieels, maar toch... Het is deze leegte, deze verzameling van verbonden leegtes die me in contact brengt met mezelf.
Ik verwonder me over mijn lege, betekenisloze blogs waarin ik mijn ziel heb uitgespreid en waarin ik met een goed gevoel terugdenk aan de installatie van Mona Hatoum.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten