De mens valt in stukken uiteen. Je bent een verzameling organen en die vormen samen weer een lichaam, en daar hoort ook nog eens zoiets als een geest bij. Mensen die soms filosofie lezen denken dan al gauw aan Plato. Die had niet zoveel op met het lichaam, soma sèma, het lichaam is een grafzerk. toch keken die oude Grieken graag naar mooie lichamen. De eros nam bij deze verlangende blik zijn startpunt en kon je voeren naar het minder vergankelijke. Daarmee kon je dan weer opnieuw, met nog meer verlangen, naar die lichamen kijken, maar nu als deel van een geheel.
Agamben is een zeldzaam soort platonist. Hij gelooft niet dat er ergens een wereld bestaat waar een soort onvergankelijke kopieën van de zaken van deze wereld rondzweven. Kopieën hebben sowieso niet de voorkeur van Plato, zelfs als ze volmaakter zijn dan de originelen. De befaamde 'ideeën' (zie ook de titel van deze blogserie) zijn niets anders dan de 'dingen zelf', de dingen voorzover ze niet alleen maar een naam, definitie of figuur zijn, maar zoals ze zijn. Pas deze opvatting eens toe op het verlangend kijken naar lichamen en je hebt meteen door hoe revolutionair hij is. Houden van de dingen zoals ze zijn, dat is het devies.
Nu kun je wel de hele dag zitten kijken naar die lichamen. Maar je moet ook bijvoorbeeld eten en slapen. Er is zoiets als huishouding, oikonomia, om de zaak draaiende te houden. Nu is het niet voldoende als je met je edele geest je lichaam bestuurt, je ogen bijvoorbeeld, om samen met die ander de liefde te beleven. Je hebt ook soms het lichaam van die ander nodig om je eten op tafel te krijgen. Wij vergeten dat weleens, omdat het eten altijd al klaarligt voor ons, verpakt en wel in de supermarkt. Voor de oude Grieken lag het eten ook klaar, maar daarvoor hadden ze slaven nodig. Aristoteles verwoordde deze gedachte met zijn infame verdeling van de mensheid in meesters en slaven.
Nu zegt Agamben dat wij die opvatting van Aristoteles meestal verkeerd begrijpen. De Grieken wilden slaven niet uitsluiten van de mensheid. Slaven waren ook mensen, ze waren evengoed deel van de mensheid als de meesters. Ook denken we dat die slaven primair eigendom waren, en vervolgens al dan niet nuttig werden gemaakt. Nee, Aristoteles neemt een formulering van Plato over om uit te leggen wat een slaaf is, hij noemt deze 'gebruik van het lichaam', chrèsis tou somatos. De slaaf gebruikt zijn lichaam, en zijn lichaam wordt in één beweging door gebruikt door zijn meester. Het gebruiken en gebruikt worden is eigenlijk ononderscheidbaar bij de slaaf.
De Griekse slavernij blijft voor ons schandaleus. Dat gold deels voor die Grieken zelf ook. Ze vonden het vervelend dat je je leven niet volledig kon wijden aan hoge idealen. Lees nog eens de beroemde toespraak van Pericles als de eerste lijkenzakken uit de oorlog binnenkomen. Laten we er trots op zijn dat wij Atheners vrij zijn, zegt hij, terwijl de Spartanen alleen maar bevelen opvolgen. Maar hoe schandaleus de slavernij ook was, misschien is het nog vreemder dat wij onze manier van leven zo weinig schandaleus vinden. De economie bepaalt ons leven steeds meer, ze bepaalt wat we doen en zelfs wat we belangrijk vinden. Ons leven laat zich bepalen als 'gebruik van het lichaam' en in die zin zijn we allemaal slaven. Het moderne leven is veralgemenisering van de slavernij.
Het probleem van onze tijd is dat we er maar moeilijk in slagen ons leven vorm te geven. Ondanks alle retoriek van autonomie en bevrijding blijven we verstrikt raken in sociale verhoudingen. Enfin, dit hoef ik allemaal niet uit te leggen, kijk alleen maar naar de politiek waar we nog niet eens de voorwaarden voor het leven kunnen redden, natuur, zorg, onderwijs...
In deze context maakt Agamben zijn opmerking over ecologie, in The use of bodies. Dat is opmerkelijk, want verder heeft hij het nooit over dat onderwerp. Het gaat bij hem altijd over sociale verhoudingen, politiek, kunst, en nog een aantal andere zaken, maar niet over ecologie. En wat hij erover zegt klinkt ook nog eens als totaal niet opmerkelijk:
I can constitute myself as ethical subject of my relationship with nature solely because this relationship is mediated by the relationship with other human beings. (p.33)Nogal wiedes! Ja, je hebt nu eenmaal altijd met andere mensen te maken, ook als je iets goeds wil doen met de natuur. In de moderne filosofie heeft deze gedachte ertoe geleid dat je beter maar niet kunt aankomen met een beroep op de natuur. Je bent dan al meteen metafysicus of fascist, je zegt dat dingen nu eenmaal zo zijn, dingen die je zegt over vrouwen, andere rassen...
Die tijd ligt nu wel achter ons, de natuur is ook in de filosofie terug van weggeweest. Maar we zien natuur meestal als object van beheer. De vragen worden al gauw geformuleerd in termen van wat moeten we doen met de natuur? Hoe kunnen we de mensen ervan overtuigen dat we die natuur belangrijker gaan vinden? En, ermee verwant, als het gaat over de metafysica: hoe krijgen we de waarheid weer terug na het relativistische discours van de postmodernen? U ziet, deze eenzijdigheid van de natuur als object van beheer is de reden voor de titel van deze blog.
De opmerking van Agamben opent pas een nieuw perspectief wanneer we hem begrijpen vanuit de context van zijn filosofie. Ik zie in zijn intrigerende analyse van de Griekse slavernij twee lijnen die op elkaar inwerken. De eerste lijn is die van het bevel. De politieke gemeenschap bestaat uit families, en daarin gaat het om drie soorten relaties, die tussen man en vrouw, tussen ouders en kinderen, maar de belangrijkste voor de politiek is die tussen meester en slaaf. Daarop doordenkend zou je de moderne economie en politiek kunnen zien als een poging het bevel weg te denken. Maar wat is beheer anders dan een vorm van bevel, meesterschap? De tweede lijn is die van het gebruik van het lichaam, zoals gezegd Aristoteles' definitie van de slaaf. Wanneer de slaaf niet alleen maar de gehoorzamer is van bevelen, maar ook gebruiker van het lichaam, dan staat hij zoals Agamben zegt op de drempel van de politiek, hij is het symbool van die drempel.
Je kunt hieruit allerlei conclusies trekken. Maar bij alle denklijnen gaan we toch al gauw in de richting van een minder externe verhouding tussen lichaam en geest, economie en politiek. De natuur is niet iets wat we hebben. Het is ook geen 'waarde' die we kunnen afwegen tegen andere, of inruilen. Het is dus ook geen gebruikswaarde. Natuur is waardeloos. Natuur is waarmee we altijd al een relatie hebben, en wel via de relatie met andere mensen. Natuur is een deel van ons. Natuur is wat we gebruiken.
Vanuit deze gedachte kunnen we openingen bedenken die voor een ander denken over ecologie van belang kunnen zijn. In een vorige blog wees ik al naar 'de tuin', waarvoor Agamben kort geleden een boekje schreef, overigens zonder in te gaan op ecologie. De tuin is zowat de metafoor bij uitstek van natuurbeheer. Waar je in weekenden zoals deze ook wandelt, je loopt altijd door een landgoed. Maar we zien die natuur als een kwetsbaar object dat we beter zouden moeten verzorgen, hadden moeten verzorgen. Maar helaas, de mens verpest het en in essentie is het niet meer goed te maken. Wat zijn we toch een slechte mensen! De uitweg uit deze erfgenaam van de erfzonde is dat we teruggaan naar de oude theologie om de erfzonde te herzien, aldus Agamben. We moeten de tuin, het 'verloren paradijs', weer toegankelijk maken.
Is er een alternatieve metafoor voor het natuurbeheer om onze relatie met de natuur onder woorden te brengen? Zou natuurgebruik deze metafoor kunnen zijn? Bij gebruik denken we bijna automatisch aan consumptie en dus aan opgebruiken, vernietiging. Het is misschien onmogelijk om ons nog van dezelfde begrippen te bedienen als Plato en Aristoteles. Ook is het naar mijn idee niet meer mogelijk om zoals Nietzsche afstand te nemen van de slaaf en bevelen uit te delen, ook al zijn het nog zo'n goede bevelen ('Blijf de aarde trouw!'). Je hebt nu eenmaal heel goede slaven nodig om die bevelen te gehoorzamen.
Misschien moeten we radicaler kiezen voor de slavernij. Als we slaven zijn, nu goed, dan zijn we slaven. Dit is in zekere zin de weg die Agamben kiest. Zijn filosofie in The use of bodies komt neer op een bijgesteld marxisme. Wanneer we de sociale uitbuiting opheffen herstellen we de relatie tussen meester en slaaf in onszelf. Maar die opheffing moet niet de vorm van een politieke revolutie aannemen, want dan worden de slaven weer gewoon de meesters van daarvoor en verandert er niets. In een ander boek pleit Agamben voor een hervorming van de muziek als belangrijkste opdracht voor de politiek. Muziek in brede zin, dus ook literatuur, en een ander soort taal, met meer verbeelding.
Er blijft nog veel te denken over, het is nog lang niet helder wat we kunnen doen. Maar laat ik eens een schot voor de boeg geven. Slaaf en meester zijn betekent dat we lichamen gebruiken, ons lichaam en dat van anderen. In die zin zijn we natuur, deel van de natuur. Slavernij is een typering van het leven dat we leven, waarin we vooral bekommerd zijn om levensonderhoud, leven zonder franje, zonder hogere doelen. Tegen elke poging om dat leven nog in dienst van hogere doelen te brengen heeft ons slavenleven politieke betekenis, alleen al omdat we door zo te leven die hogere doelen buiten werking stellen, zand in de machine strooien. Daarnaast zijn we meesters. Het lijkt erop dat Agambens oproep tot hervorming van de muziek net als bij Aristoteles gericht is op herwaardering van de vrije tijd tegenover het werk.
Beide politieke figuren, slaaf en meester, staan in het teken van verzet tegen de homo laborans, een inzet die we kennen vanuit de filosofie van Hannah Arendt. Agamben wijst erop dat er in de oudheid geen begrip van arbeid bestond. De vrije mens werkte niet, en ook de slaaf werkte niet, niet in de zin van produceren, hij 'gebruikte zijn lichaam'. Ondanks alle kritiek van Arendt op Marx, en van Agamben op Arendt, wijst hun politieke filosofie grotendeels in dezelfde richting. De mens is het wezen dat in staat is zijn activiteit anders op te vatten dan als arbeid, en anders in te richten.
Hierbij zou ik dus de lezer alvast willen oproepen tot werkonderbreking. Niet alleen als meester, maar ook als slaaf. In mijn geval betekent dit, dat ik mijn blogs schrijf. Morgen ga ik gewoon naar school, en breng mijn dag volgens rooster door. En u?
Geen opmerkingen:
Een reactie posten