De kanarie leeft weer! - The Prestige en de filosofische verwondering

Hoe betrouwbaar is iemand als hij je vertelt dat je graag bedrogen wil worden? Een paar dagen geleden mailde Lily Keller me dat ze mijn blog over Inglourious basterds had gelezen, en tipte me The Prestige. Lily is een begaafde leerling die dit jaar de prijs heeft gewonnen voor het beste profielwerkstuk van de school. Haar onderwerp- de onbetrouwbare verteller - raakte nog meer aan mijn interesses (obsessies) dan ik aanvankelijk al dacht. Zo is vanaf het begin van The Prestige duidelijk dat technicus Cutter, werkzaam in de goochelbusiness, onbetrouwbaar is. Hij vertelt dat mensen graag bedrogen willen worden.

Mij zou dat enige tijd geleden niet erg interesseren. Ik neem onmiddellijk aan dat mensen bedrogen worden, alleen zou ik dat niet zo gauw bedrog noemen. Dat suggereert namelijk dat ze ook de waarheid zouden kunnen vertellen. En het filosofische spoor dat ik volgde, met name Derrida en Agamben, in navolging van Nietzsche, leidde al gauw weg van waarheid, van de waarde, mogelijkheid en betekenis van het zeggen van waarheid. Wel was er het spook van Heidegger dat bleef terugwijzen naar de Griekse term voor waarheid, die eigenlijk 'onverborgenheid' betekent (a-lètheia). Waarheid is altijd oorspronkelijk verborgenheid, en daarin ligt de mogelijkheid besloten dat die aan het licht komt, als een open plaats, een Lichtung.

Agamben zoekt die open plaats in een soort niet-taal, een onderbreking van de taal, de infanzia. Die zien we bijvoorbeeld bij kinderen die de taal van volwassenen nog niet beheersen. Juist daardoor kunnen ze de taal nog relateren aan iets erbuiten. In het werkstuk van Lily komt dit overeen met een van de drie types van de onbetrouwbare verteller, de Naïf. De naïeveling vertelt wat zhij ziet, maar zonder de context te begrijpen. Dat zet de lezer aan het denken, want nu moet zhij die context zelf erbij bedenken zodat de betekenis in een ander licht kan komen te staan. De onbetrouwbare verteller is in die zin dus juist heel betrouwbaar. De titel van Lily's werkstuk luidt dan ook Reliability of unreliable narrators.

Kijk bijvoorbeeld naar de scène in The Prestige waar een goochelaar een truc uitvoert voor een jongen. Hij laat een kanarie in een kooitje verdwijnen, en tovert hem vervolgens weer tevoorschijn. De jongen begint te huilen. Assistent Borden wijst naar de kanarie: kijk eens, niets aan de hand. 'Ja, maar waar is zijn broertje?' zegt de jongen. Dat heeft hij goed gezien. De kanarie is geplet en in zijn plaats is stiekem een andere kanarie in het kooitje gelaten. Je zou dus de film kunnen zien als een inwijding of opvoeding. De jongen moet nog leren dat mensen het juist fijn vinden om bedrogen te worden, hij moet zijn eigen, ware verlangen nog ontdekken.

Zo bezien lijk je niets op te schieten met een filosofische blik. Als Lily me deze film The Prestige aanbeveelt, zou je dat kunnen opvatten als een gebaar van: echt iets voor filosofen, mensen die zich in navolging van Aristoteles opsluiten in een soort aandoenlijke kinderlijkheid, ook wel 'verwondering' genoemd. Die komt, zo weten we ook weer dankzij deze film, in feite zelf ook neer op het verlangen bedrogen te worden. Wat is er verwonderlijker dan de kanarie die er ineens weer is? Overigens is dit 'the prestige'. Elke goocheltruc, vertelt assistent Cutten, bestaat uit drie delen: belofte (kanarie wordt getoond), wending (kanarie verdwijnt) en prestige (kanarie weer terug).

Zo zou je mijn hele blogschrijverij kunnen zien als de overname van dit schema. Ik bespreek iets voor u, bijvoorbeeld een film, ik voer u mee in onnavolgbare redeneringen, en vervolgens komt er iets verrassends uit tevoorschijn. Maar dat was nu precies wat ik in het begin al aankondigde en wat je zelf in die film ook gewoon zelf kunt zien. Een geheim dat geen geheim is. Een geheim is ook niet interessant, zegt goochelaar Borden in de film. Het geheim wordt gebruikt voor de truc, en alleen de truc is interessant.

Ik probeer een stapje verder te gaan, en Lily's opmerking 'deze film is echt iets voor u' serieus te nemen. Wat is de hele filosofie van Agamben - in navolging van Heidegger en Benjamin - anders dan een performance waarin we afscheid nemen van de oorsprong? Benjamin betoogde in zijn beroemde essay 'De technische reproduceerbaarheid van het kunstwerk' dat het kunstwerk zijn 'aura' is kwijtgeraakt, de ervaring van gezag, uniciteit, 'verte'. Voortaan moeten we het kunstwerk relateren aan de politiek om te vermijden dat we bevangen blijven in de magie en ons afsluiten voor geschiedenis. Maar daarin slagen we niet, zegt Agamben ook weer in navolging van Benjamin. De moderniteit in de zin van opvoeding tot betere mensen is voorbij, we kunnen ons met de kunst alleen nog opsluiten in een ruimte waar we beschermd zijn tegen de geschiedenis, in de geredde nacht.

De kanarie is dood, 'passer mortuus est', zoals ooit bezongen door Catullus. Bezien we de film, dan rijgen de slachtoffers zich aaneen. De vrouw van Borden hangt zich op als ze ziet dat hij eigenlijk verliefd is op zijn nieuwe assistente (niet wetende dat Borden zelf een broer heeft die hij inzet bij zijn trucs). Kortom: ook het niet-weten brengt weinig geluk. De wetenschap dan? De beroemde Nikola Tesla (gespeeld door David Bowie), uitvinder van de wisselstroom, bedenkt een machine waarmee we mensen kunnen transporteren. Die blijkt te werken door een kopie van de mensen te maken, en vervolgens het origineel te doden. Pregnanter had de dodelijke effectiviteit van de technische reproduceerbaarheid niet kunnen worden uitgedrukt in een beeld. Goochelaar Angier gebruikt de machine voor zijn transporteertruc, en moet daarvoor onder het podium steeds zijn gecreëerde kopie doden.

Misschien kunnen we, alweer met hulp van Agamben, terugkijken en ons afvragen of die hele aura wel ooit echt heeft bestaan. Ik las dat Nikola Tesla als kind in Servië ooit bewonderaar was van epische verhalen, die hij uit zijn hoofd leerde. Het epos, ja, dat geeft ons een plaats in of buiten de geschiedenis, maar wel door het van buiten te leren, waardoor het leven wordt bevroren in magische formules, ook herkenbaar in de 'versierende bijvoegsels' (epitheta ornantia) van Homerus.

Plato dan? Met Agamben hebben we geleerd om voorzichtig te zijn met de opvatting dat zijn ideeën (de titel overigens van deze blogserie) een soort perfecte kopieën van de dingen zijn. De idee is geen kopie maar het ding zelf, dat bestaat in zijn 'zegbaarheid', de mogelijkheid het te benoemen met zijn echte naam. Maar die ideale naam (zeg maar de waarheid) kunnen we vooralsnog alleen gebruiken als vooronderstelling zolang we niet weten wat de taal is, zolang we de taal gebruiken binnen een wereld die functioneert door zich op te sluiten in de taal. Zo blijven we vooralsnog opgescheept met kopieën, en gaat het echte ding, de unieke persoon ook achter de kopieën, verloren.

Aan tragedies geen gebrek dus. De filosoof heeft de keuze of hij achter de tragische dichter aan holt in de hoop dat hij met zijn wijsheid nog enige troost kan bieden. Ook kan hij, zoals Agamben in zijn Pulcinella-boek, de komische route volgen en zijn karakter als een kledingstuk afleggen, het leven nemend voor wat het is. In zekere zin is dat wat we in The Prestige zien. De dochter van Borden verliest haar moeder, en haar vader belandt in de gevangenis. Maar op het eind blijkt alleen diens broer geëxecuteerd en kan de dochter haar vader omhelzen, waarmee die dus alsnog zijn ware naam lijkt te verdienen, 'the prestige'. Geloof het of niet, maar wat doet dat ertoe als je je vader kunt omhelzen.

Ik kies vooralsnog de komische route, die heeft me altijd aangesproken. Denk nu niet dat me dit veel moeite kost. Laat ik even herinneren aan die mail van Lily. Het kijken van de film kostte me overigens geen cent. Dankzij mijn dochter Noraly hebben we hier Netflix op het scherm. Het enige wat ik hoefde te doen was Noraly appen om haar wachtwoord. Toevallig, geloof het of niet (maar u wil graag bedrogen worden), had zij The Prestige enkele dagen geleden ook gezien. Ze was benieuwd wat ik ervan vond. Welnu, ik vind het een uitermate prettig idee dat ik de film kan relateren aan een leerling die mij lief is en aan een dochter die mij lief is. Voor hen heb ik graag deze blog geschreven, dit stukje spektakel geboden.