Slachtofferschap als positieve kracht

Gisteren leerde Grunberg ons dat de teloorgang van de sociaaldemocratie te maken heeft met slachtofferschap. Daardoor zijn we niet meer in staat tot idealisme en solidariteit. Ik kon erg makkelijk meegaan in zijn gedachte, maar vooral ook in de emotie! Als ik al slachtoffer ben, dan ben ik het meer dan de anderen. Dat maakt me bijzonder.

Nu heb ik wel eens gepraat met een filosofe aan wie ik mijn slachtofferschap opbiechtte. Ja, dat herken ik, zei ze, ik ben ongelooflijk vaak afgewezen en heb nu nog steeds niet het gevoel dat ik erbij hoor. Op dat moment snapte ik een beetje dat mijn race een verloren zaak was. Van haar zou ik het nooit winnen, ook al had zij een prima baan aan een universiteit en heeft ze honderden lezers voor haar blogs.

We moeten concluderen dat het gevoel dat je het grootste slachtoffer bent samengaat met het gevoel dat zelfs dat je niet uniek maakt. Misschien is het nog wel erger om niet het grootste slachtoffer te zijn, want nu word je ook nog slachtoffer van de mensen die je daarin overtreffen. Ga je door op die route, dan bereik je misschien ooit een punt waarop het omslaat. Ik ben volstrekt uniek, maar dat zijn de anderen evengoed.

Nietzsche heeft ons laten merken dat dit gevoel niet tegenover de sociale bewegingen en het idealisme staat maar er wel eens aan ten grondslag zou kunnen liggen. Onder de noemer ressentiment brengt hij platonisme en christendom samen. Christendom, platonisme voor het volk. We maken een deal met elkaar, wij slachtoffers, en door die deal kunnen we de mensen tot slachtoffer maken die zich boven het slachtofferschap verheven voelen.

Op zijn manier heeft Nietzsche de zaken weer opmerkelijk slim weten om te draaien. Wanneer de mensen buiten de sociale deal de ware slachtoffers zijn, dan kunnen zij alleen nog de kant op van het eenzame heldendom. Hun gezamenlijkheid is een geheim dat voortaan gedeeld wordt achter de voorgevels van liberalisme, fascisme en het hedendaagse populisme. Bijkomend voordeel is dat de eenzame held zich ook van die bewegingen weer miskend slachtoffer kan voelen.

Nu komen we langzaam waar we wezen moeten. We moeten namelijk het slachtofferschap niet aanklagen of erin zwelgen, maar leren begrijpen. Er zijn diverse filosofische tradities die ons wat kunnen helpen. Zo is er veel nagedacht over de zondebok: Girard, Deleuze&Guattari, Derrida. In de theologie is er het een en ander gezegd over lijden in verband met messianisme. En er zijn veel beschouwingen gewijd aan het individualisme, waar we ook het nodige kunnen leren over slachtofferschap. Vergeet niet de gedachten van Agamben over de homo sacer, waar hij tevens nadenkt over het verband tussen ζωη en βιος, het leven zondermeer en het politieke leven.

Misschien wordt het langs deze weg wel mogelijk om - opnieuw in het spoor van Nietzsche - het slachtofferschap als een positieve kracht te exploreren. Geef de anderen de schuld van alles wat je dwarszit, en je zult merken dat het leven lichter wordt. Ik zie deze kracht bij alle pubers om me heen, maar ook bij mijn collega's. Ook het oordeel over je verleden kun je aanpassen. Okee, je was slachtoffer, maar het had ook anders kunnen lopen. Geluk en pech zijn factoren die je niet in de hand hebt. En zo komen we toch weer bij Plato en Sokrates. Want je kunt slachtoffer worden, toch je vrolijkheid behouden en met je bewaker wat keuvelen.